درسى که از فصل بهار باید آموخت
میل به تنوّع و تجدّد
انسان حالتى دارد که از یکنواختى ملول مىشود، طالب تجدّد و تنوّع است.
تجدّد و نوخواهى، احتیاجى است در وجود بشر. امّا اینکه رمز این کار چیست، چرا بشر در کمال اشتیاق چیزى را طلب مى کند و همین که به او رسید از شدّت و هیجانش کاسته مى شود، کم کم به سردى و خستگى و احیاناً به تنفّر و انزجار منتهى مى شود، مطلبى است که امشب نمى خواهم وارد بحث آن بشوم.
بعضى گمان مى کنند که این خصیصه، ذاتى بشر است. بشر همیشه مشتاق و آرزومند چیزهایى است که ندارد. داشتن، مدفن عشق و علاقه و خواستن است. امّا بعضى دیگر نظر دقیق ترى دارند. مى گویند اگر واقعاً چیزى مطلوب غریزى و ذاتى بشر باشد، ممکن نیست که وصال او را سرد و افسرده کند. در نهاد و غریزه بشرمعشوق و محبوبى کامل تر و عالى تر است؛ محبوبى که کمال لا یتناهى است. به دنبال هر محبوبى که مى رود، در حقیقت، نشانى از محبوب اصلى و واقعى خود در او مى بیند و به گمان محبوب اصلى به سراغ او مى رود، امّا پس از وصال چون خاصیّت آن محبوب اصلى را در او نمى بیند و احساس مى کند که این موجود قادر نیست خلأ وجودى او را پر کند، به سراغ محبوبى دیگر مى رود، و همین طور ... مگر آنکه روزى به محبوب اصلى و حقیقى خود نائل گردد؛ آن وقت به کمال واقعى خود که اتّصال به کمال لا یتناهى است، خواهد رسید و در بهجت و سعادت کامل غرق مى گردد و براى همیشه آرام مى گیرد و دیگر خستگى و افسردگى و کسالت در او راه نمى یابد (ألا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلوبُ) «1».قرآن کریم درباره بهشت مى فرماید: «لا یَبْغونَ عَنْها حِوَلًا» «2» یعنى این تفاوت میان نعمت هاى آخرت و این دنیا هست که در این دنیا انسان طالب تحوّل و تغیّر است، امّا در آخرت طالب تغیّر و تحوّل و نو شدن و عوض شدن نیست.
به هر حال، مسلّماً انسان در این دنیا طالب تجدّد و تنوّع است. تجدّد موجب انبساط و شکفتگى خاطر مى گردد، خصوصاً اگر آن تجدّد و تنوّع در جهت حیات و تازگى زندگى باشد. تجدّد و تنوّع، کدورت و ملال را از خاطر مىزداید.
هر زمان نو صورتى و نو جمال تا ز نو دیدن فرو میرد ملال
در تشریع نیز این نکته رعایت شده، در هفته، روزى و در سال، ماهى براى عبادت اختصاص داده شده است؛ یعنى تشریع به بدرقه تکوین رفته است. روز جمعه در هفته، و ماه رمضان در سال، اوقات تجدید حیات معنوى و زدودن خاطر از ملال ها و کدورت هاى مادّى است. در حدیث است:
لکلّ شىء ربیع و ربیع القرآن شهر رمضان «3».
هر چیزى بهار و فصل تجدید حیاتى دارد؛ بهار و فصل تجدید حیات قرآن در دل اهل ایمان، ماه رمضان است.
على (ع) مى فرماید:
تعلّموا القرآن فإنّه ربیع القلوب «1».
قرآن را بیاموزید که بهار دلها قرآن است.
بهار طبیعى را خورشید به وجود مى آورد که پس از مدّتى دورى و فاصله، با اشعّه گرم خود طبیعت مرده را زنده و زمین خفته را بیدار مى کند؛ و بهار معنوى را خورشید تابنده قرآن در دل هاى مرده و روح هاى افسرده ایجاد مى کند. هم از فرصت بهار معنوى باید استفاده کرد و هم از فرصت بهار طبیعى. رسول اکرم (ص) درباره بهار معنوى- یعنى ماه مبارک رمضان- فرمود:
فاسئلوا اللَّه بنیّات صادقة و قلوب طاهرة أن یوفّقکم لعبادته و تلاوة کتابه «2».
از خداوند با نیّت هاى جدّى و راستین و با دل هاى پاک بخواهید که توفیق بندگى و تلاوت کتاب الهى به شما عنایت کند.
سهم انسان از فصل بهار
در قرآن کریم مکرّر از این تجدید حیاتى که براى زمین رخ مى دهد یاد شده ولى به عنوان یک درس و تعلیم و به عنوان راهنمایى بشر، که از این فصل چه استفاده اى باید بکند و چه الهامى باید بگیرد.
هر یک از فرزندان زمین از گیاهان و حیوانات و انسان از این فصل حیات بخش سهمى و حقّى دارند: گلها و سبزه ها در این فصل خود را به کمال رشد مى رسانند، به حدّ اعلى جمال خود را طراوت مى دهند؛ اسب و گاو و گوسفند خود را به آب و علف مى رسانند، خود را فربه مى سازند، جست و خیزى مى کنند؛ انسان هم از آن جهت که انسان است، عقلى دارد و فهمى، دلى دارد و احساساتى و عواطفى، او هم از این فیض عام سهمى دارد. سهم انسان چیست؟
براى بعضى از مردم فصل حیات بخش بهار الهام دهنده است، درس است، آموزنده است، نکته ها و رمزها و حقیقت ها در مى یابند. امّا متأسّفانه استفاده بعضى دیگر از افراد از حدّ استفاده یک حیوان تجاوز نمى کند. حاصل بهره آنها از این تجلّى با شکوه خلقت، شکم پرکردن و عربده کشیدن و بد مستى کردن و سقوط در منتها درجه حیوانیّت است. آنها در این فصل الهام مى گیرند امّا نه از این فصل بلکه از صفات و ملکات پلید خودشان؛ الهام مى گیرند امّا چه چیز الهام مى گیرند؟ جنایت و آدم کشى، فحشاء و فساد اخلاق، شکستن قیود و حدود انسانى.
آیا این منتهاى بدبختى نیست که محصول رسیدن ایّامى به این لطف و صفا و طراوت، تیرگى دل و تاریکى روح و قساوت قلب باشد؟ آرى، هر کسى بر طینت خود مى تند.
به هر حال، فصل بهار فصل تجدید حیات و زندگى از سر گرفتن زمین ماست؛ فصل نشاط و خرّمى زمین است؛ فصلى است که زمین در شرایط تازه و جدیدى قرار مى گیرد و مستعد مى شود که بزرگترین موهبت هاى الهى یعنى حیات و زندگى به او افاضه شود.
در قرآن کریم از این حالت زمین، از این تجدید حیاتى که براى این موجود رخ مى دهد، مکرّر یاد شده. در حدود پانزده بار و شاید بیشتر در قرآن کریم به این موضوع اشاره شده، ولى به عنوان یک درس و یک تعلیم و یک حکمت آموختنى.
بیست گفتار/ شهید مرتضی مطهری
