خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیات 13 تا 18

استاد کمالی/مؤسسه راهیان بصیرت

آیه ۱۳/حجرات

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثَى وَ جَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ
اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایى متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی تردید، خداوند داناى آگاه است.:sparkles:

1- آیات گذشته، خطاب به مؤمنین بود و این آیه خطاب به مردم

2- منظور از ذکر و انثی، آدم و حواست

3- شعوباً، شعبه، شعب، واحد کوچک تر یا بزرگ تر از قبیله

4- لتعارفوا : برای شناختن آدمها،
نظم اجتماعی در گرو چنین شناسایی است.

5- ارتباط با آیات قبل: همه ی ما از آدم و حواییم پس چرا عیب جویی، چرا تفاخر، چرا لقب زشت و ....

6- ان اکرمکم عندالله اتقیکم : ملاک برتری تقواست.

آیه ۱۴ / حجرات

قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لاَ یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌
[ برخى از ] بادیه ‏نشینان گفتند : « ایمان آوردیم .» بگو : « ایمان نیاورده‏ اید ، لیکن بگویید : اسلام آوردیم . » و هنوز در دل هاى شما ایمان داخل نشده است . و اگر خدا و پیامبرِ او را فرمان برید از [ ارزشِ ] کرده ‏هایتان چیزى کم نمى‏ کند. خدا آمرزنده مهربان است. »

شان نزول : جمعی از طایفه بنی اسد در زمان قحطی و خشکسالی، به امید دریافت کمک، نزد پیامبر آمدند و شهادتین را بر زبان آوردند و گفتند بادیه نشینان عرب با تو جنگیدند. اما ما بدون جنگ ایمان آوردیم. (بر پیامبر(ص) منّت می گذاشتند.) که این آیه نازل شد. خداوند فرمود شما اسلام آوردید نه ایمان.

1- فرق ایمان و اسلام : ایمان یک امر قلبی است و در دل جای دارد و اسلام امری ظاهری، قانونی و فقهی است.

2- روایت ها

الایمان اِقرار وَ العمل و الاسلام اِقرارٌ بِلاعمل
ایمان با اسلام مشارکت دارد.

3- هر مؤمنی مسلمان هست، اما هر مسلمانی مؤمن نیست. همین اندازه که اسلام آورده قوانین اسلام بر او جاری است.

4- اگر کسی ایمان قلبی داشته باشد ؛ از خدا و رسول اطاعت می کند.

5- گاهی اوقات در اصطلاح فقها به شیعیان مؤمن گفته می شود یعنی کسی که ولایت را پذیرفته است.

🗓 ۹۶/۳/۳۰

آیه ۱۵/حجرات
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ‌
در حقیقت ، مؤمنان کسانى ‏اند که به خدا و پیامبر او گرویده و [ دیگر ] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کرده ‏اند، اینانند که راست کردارند.
1- إِنَّمَا = فقط (از ادات حرف است.) در این آیه مبارکه، یعنی مؤمنین فقط کسانی هستند که آیه ترسیم کرده است.

2- جُهد = تلاش / جاهَدَ = مبالغه است / فی سبیل الله = در راه دین خدا

3- آیا جهاد، فقط میدان رزم را شامل می شود؟
شیخ طبرسی و زمخشری(از علمای اهل سنت) می گویند: هم جهاد با مُحارب (میدان رزم)، هم جهاد با شیطان و هم جهاد با نفس است.

4- جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ = جهاد مالی، یعنی انسان از مال خودش در راه دین مصرف کند.

5- فرقه مُرجِئِه که در زمان ائمه اطهار وجود داشته اند ، ایمان را امر قلبی می دانستند و به عمل کار نداشتند. نظیر کسانی که امروزه نیز وجود دارند و می گویند: دلت پاک باشه و ....
 حال آن که مؤمنین واقعی کسانی هستند که ایمان به خدا و رسول دارند و شک نمی کنند (ایمان قلبی) و با مال و جانشان در راه خدا جهاد می کنند (در عمل)

آیه ۱۶/حجرات

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌
بگو : « آیا خدا را از دین [ دارىِ ] خود خبر مى‏دهید ؟ و حال آنکه خدا آنچه را که در آسمان ها و آنچه را که در زمین است مى‏داند ، و خدا به همه چیز داناست.

شأن نزول: برخی مفسرین همان جریان بنی اسد را که قبلا در مورد آیه ۱۴ گفته شد، نقل می کنند. برخی هم می گویند مربوط به عده ای است که نزد پیامبر(ص) رفتند و با سوگند به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله گفتند که ایمان ما صادقانه است. این آیه نازل شد که نیاز به سوگند نیست، خداوند به همه چیز آگاه است.

1- تحویل وعرضه نمودن عقائد خود به اولیاى خدا، اگر براى ارزیابى و اصلاح و یا کسب اطمینان باشد، بسیار پسندیده است، چنانکه حضرت عبدالعظیم حسنى عقائد خود را به امام هادى علیه السلام عرضه کرد. امّا اگر عرضۀ عقائد ریاکارانه باشد، (مانند مخاطبین‌این آیه)، جاى سرزنش وتوبیخ است.

2- ریا ممکن است در اعتقادات، در اخلاق و در عمل باشد.

آیه ۱۷/حجرات

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لاَ تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلاَمَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌
از اینکه اسلام آورده ‏اند بر تو منّت مى ‏نهند، بگو : « بر من از اسلام ‏آوردنتان منّت مگذارید ، بلکه [ این ] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان ، بر شما منّت مى‏ گذارد ، اگر راستگو باشید .:sparkles:

مخاطب آیه پیامبر(ص) است.

شأن نزول: در تفسیر علی ابراهیم قُمّی آمده است: یکی از صحابه در روز حفر خندق، با دیدن جناب عمار که خندق می کند، نه تنها کمک نکرد، بلکه آستین پیراهنش را جلوی بینی خود گرفت تا گرد و خاک تنفس نکند. جناب عمار معترض شده و با هم نزد رسول الله رفتند.
پیامبر(ص) به آن صحابی فرمود: ما اسلام تو را اِقاله کردیم. یعنی اسلام تو را پس گرفتیم.(اسلامت مال خودت)

1- انسان نباید براساس کارهای خودش بر کسی یا بر خدا منت بگذارد.

2- آیا خدای متعال می تواند منت بگذارد؟ بله، خداوند نعمت دهنده و مُعطی است و موجب می شود تا انسان قدر نعمت را بداند.

3- منت هایی که خداوند بر انسان گذاشته است، عبارتند از:
نعمت اسلام
نعمت ایمان
نعمت نبوت و بعثت پیامبر(ص)
حاکمیت مستضعفین

آیه ۱۸/حجرات

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ‌
خداست که نهفته آسمان ها و زمین را مى‏ داند و خدا [ ست که ] به آنچه مى ‏کنید بیناست . »

والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته
🗓 ۹۶/۳/۳۱
پایان

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه 12

استاد کمالی/مؤسسه راهیان بصیرت

آیه ۱۲/حجرات
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ‌
اى کسانى که ایمان آورده ‏اید ، از بسیارى از گمان ها بپرهیزید که پاره‏ اى از گمان ها گناه است، و جاسوسى مکنید، و بعضى از شما غیبت بعضى نکند؛ آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده ‏اش را بخورد ؟ از آن کراهت دارید. [ پس ] از خدا بترسید، که خدا توبه‏ پذیر مهربان است .

سه مسئله ای که در این آیه به آن ها پرداخته می شود:
۱. گمان بد
۲. تجسس
۳. غیبت

موارد دیگر
۴. توبه، راه توبه را خداوند باز گذاشته است.
۵. تقوا

حالات روانی انسان در امر دانستن به چند صورت می تواند باشد:
۱. یقین، بالاترین مرتبه علم و دانش نسبت به چیزی
۲. اطمینان، نزدیک به یقین است.
۳. ظَنّ (گمان)، بین دو احتمال، یک احتمال را قوی تر می داند = احتمال راجح، احتمالی که در ذهن ما می چربد.
۴. شَک (تردید، رَیب، دو دلی)، احتمال متساوی الطرفین
۵. وَهم، احتمالی که از شَک پایین تر است = احتمال مرجوح، احتمالی که نمی چربد.

شک و وهم، مصداق جهل هستند.
یقین و اطمینان، مصداق علم هستند.
ظَنّ، گاهی ملحق به علم و گاهی ملحق به جهل است. در واقع مصداقی از ندانستن است.

در مسایل اعتقادی، باید به یقین برسیم اما در مسایل فقهی، خداوند، ظن را هم حجت کرده است.
ظن از نظر علامه طباطبایی، گمان بد می باشد.
شهید مطهری می گوید: شک گذرگاه خوبی است اما منزلگاه خوبی نیست.

نکته ها

1- گناهان دو جور است: گناه جوارحی(مثل غیبت، تهمت، تمسخر و ...) و گناه جوانحی(مثل شرک، کفر، ...)
جوارح = اعضای بدن / جوانح = قلب

2- إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْم
مراد از بدگمانی این نیست که فقط در دل باشد. طبق نظر علامه طباطبایی : ۱. گمان ایجاد می شود ولی مهم این است که آدم به این گمان ها ترتیب اثر ندهد.
۲. اگر خوش بین باشیم، گمان بد به سراغ ما نمی آید.

انواع سوءظن
۱. سوءظن به خدای متعال، اگر کسی به علت مشکلات اقتصادی ازدواج را ترک کند، به خدا سوءظن دارد.
۲. سوءظن به مردم و مؤمنین که در این آیه از آن نهی شده است.
۳. سوءظن به خود، به این معنا که انسان در تربیت خود در مسیر حرکت به سوی خدا، به خودش سوءظن داشته باشد. مؤمنین که از خود حسابرسی می کنند، به خودشان سوءظن دارند.

وَ لاَ تَجَسَّسُوا
تفاوت تجسس و تحسس:
تجسس، جستجو در کار های مردم در امور شر
تحسس، جستجو در کار های مردم در امور خیر

🗓 ۹۶/۳/۲۶,۲۷

وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً

غیبت = آشکارکردن آن چه که خداوند پوشیده داشته است.

امام خمینی(ره) در تعریف غیبت می فرمایند: اگر صفتی ناروا در شخص باشد(بخل، ترس، حسد = عیبی مستور) یا کاری انجام داده باشد که خلاف است و دیگران از آن بی اطلاع هستند (گناه مستور) و دوست ندارد کسی آن را برای دیگران بازگو کند ؛ بازگو کردن آن در غیاب او غیبت است. چنین کاری بر گوینده و شنونده حرام است، حتی اگر آن شخص راضی باشد!

چرا غیبت به خوردن گوشت برادر مرده، تشبیه شده است؟

الف) صنعت تشبیه به کار رفته است.
ب) کندن گوشت از بدن مرده، دوباره جایگزین نمی شود.
ج) شاید تشبیه نباشد و صورت جهنمی غیبت باشد.

روایات در مورد غیبت:

غیبت سریع تر از أکله، نشانه انسان منافق ، تلاش انسان عاجز و خورشت سگ های جهنم است.

کسی که حرف دیگران را به تو انتقال می دهد حرف تو را هم به دیگران انتقال می دهد.

هرکس زشتی های مسلمین را جستجو کند، خداوند دنبال زشتی های او می افتد. هرکس خداوند به دنبال زشتی های او باشد، رسوا می شود، هرچند درون خانه اش باشد.

اگر کسی غیبت کسی را کند که که در ظاهر و آشکار گناه نمی کند، از ولایت خدا خارج شده و داخل در ولایت شیطان می شود.

آن چه آتش در خشکی می کند (چیزهای خشک)، بدتر از آن را غیبت در مورد حسنات شخص غیبت کننده انجام می دهد.

استثنائات غیبت (مواردی که غیبت جایز است)

۱. تَظَّلُّم ، احیای حق از کسی که حقی را ضایع کرده است.
۲. گناه آشکار
۳. مشاوره، مثلا تحقیق در مورد ازدواج یا خرید خانه در محله ای
۴. کفار
۵. نزد قاضی

توجیه های غیبت / گناه غیبت را از بین نمی برد.
۱. به خودش هم گفتم یا می گویم.
۲. حقیقت است.
۳. غیبتش نباشد.

کفاره غیبت :

توبه کند و برای شخص غیبت شده، استغفار کند. (زیرا هم حق الله است و هم حق الناس است.)

آیت الله بهجت می گوید استغفار کفایت نمی کند باید از شخص حلالیت بطلبد .
امام خمینی در چهل حدیث می فرماید: اگر فسادی ندارد، حلالیت بطلبد.

انواع غیبت : گفتنی ، نوشتنی ، اشاره ای ، نگفتنی ، دلالت التزامی (همراه با قصد تَنقیص، یعنی پایین آوردن شخص)

ریشه های غیبت

۱. بی تقوایی، ریشه همه رذایل اخلاقی است.
۲. حسد
۳. پرحرفی، اگر بتوانی منظورت را در دو جمله بگویی، ولی در ده جمله بگویی ؛ طهارت لسان نداری!
۴. هَزل = شوخی های بیجا
۵. فرافکنی، نقاط ضعف و کمبودهای خود را می خواهد پوشش دهد، از دیگری غیبت می کند.
۶. کنجکاوی نا به جا (فضولی)
۷. فشارهای روانی و کینه ها

🗓 ۹۶/۳/۳۰

ادامه دارد ...

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیات 11

استاد کمالی/مؤسسه راهیان بصیرت

 آیه ۱۱/حجرات
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاَ نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لاَ تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌
اى کسانى که ایمان آورده ‏اید ، نباید قومى قوم دیگر را مسخره کند ، شاید آنها از اینها بهتر باشند ، و نباید زنانى زنانِ [ دیگر ] را [ مسخره کنند ] ، شاید آنها از اینها بهتر باشند ، و از یکدیگر عیب مگیرید ، و به همدیگر لقب هاى زشت مدهید، چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان. و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارند.

مواردی که در این آیه مبارکه به آن اشاره شده:
۱. مسخره کردن (مردان / زنان) «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ»
۲. عیب جویی «وَ لاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ»

تفاوت لَمز و هَمز/ لَمز، عیب جویی رو به رو و در حضور فرد است و هَمز، عیب جویی پشت سر.

۳. لقب زشت دادن
۴. توبه از گناهان

شأن نزول آیه:

علامه طباطبایی از کتاب دُرّالمنثور سُیُوطی می گوید: آیه در مورد عده ای از افراد قبیله بنی تمیم است که صحابی رسول الله را مسخره کردند.

نکته ها

1- تمسخر فقط زبانی نیست. با اشاره ، رسم کاریکاتور و ... هم امکان دارد.

2- در صورت مسخره کردن یک قوم، باید از یک قوم حلالیت بطلبد.

3- تمسخر، منشأ بسیاری از درگیری ها و کدورت ها می شود.

4- همان طور که مسخره کردن امر ناپسندی است، تأیید مسخره کننده هم امر نامطلوبی است.

5- حرمت مومن از کعبه بیشتر است.

6- مسخره کردن دیگران نباید ما را از مسیرمان منحرف کند و انسان را سُست نماید . ولقد استُهزئَ من قبلک . پیامبران قبل از تو را نیز مسخره کرده اند !
مثلاً وقتی حضرت نوح کشتی می ساخت کفار مسخره اش می کردند .

7- با مسخره کردن، ادب و احترام دوستان از بین می رود.

8- کسی که از روی تمسخر و شوخی سلام می کند ؛ جواب سلام او واجب نیست.« رساله امام خمینی»

ریشه های مسخره کردن

۱. ثروت : ویل لکل همزه لمزه الذی جمع مالا و عدده!
۲. مدرک تحصیلی و سواد
۳. فرافکنی: ضعف های خودش را با مسخره کردن دیگران می پوشاند .
۴. خود برتر بینی
۵. تفریح و سرگرمی

🗓 ۹۶/۳/۲۳

ادامه دارد ...

خلاصه تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه 9 و 10

استاد کمالی/موسسه راهیان بصیرت

آیه «٩»
وَإِن طَآئِفَتَانِ‌ مِنَ‌ الْمُؤْمِنِینَ‌ اقْتَتَلُواْ فَأَصْلِحُواْ بَیْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ‌ إِحْدَیهُمَا ...

و اگر دو طائفه از مؤمنین به نزاع و جنگ پرداختند، پس فورى میان آنان صلح و آشتى بر قرار کنید. سپس اگر یکى از دو گروه بر دیگرى تجاوز کرد، پس با آن متجاوز بجنگید تا به فرمان خداوند روى کند. پس اگر طائفه متجاوز بازگشت (و دست از تجاوز خود برداشت)، میان آن دو گروه با عدالت صلح برقرار کنید و عدالت به خرج دهید. همانا خداوند عدالت‌پیشه‌گان را دوست دارد.:sparkles:

در ماجراى جنگ جمل، حضرت على علیه السلام آنان را از شروع به جنگ نهى فرمود، طرفداران عایشه گوش ندادند، حضرت به خداوند شکایت کرد که مردم نافرمانى مى‌کنند و گوش نمى‌دهند و قرآن را به دست گرفت و پرسید: کیست که این آیه «و ان طائفتان من المؤمنین...» را براى مردم بخواند؟
شخصى به نام مسلم مجاشعى آمد و گفت: من این آیه را براى مردم مى‌خوانم. امام فرمود: دست راست و چپ تو را قطع و تو را شهید مى‌کنند!

گفت: « هذا قلیلٌ‌ فى ذاتِ‌ اللّه » یعنى شهادت من در راه خدا چیزى نیست.

قرآن را گرفت و در برابر لشگر عایشه ایستاد و مردم را به خدا دعوت کرد تا شاید خونى ریخته نشود و جنگى صورت نگیرد، دست راست او را قطع کردند، قرآن را به دست چپ گرفت، دست چپ او را نیز جدا کردند، قرآن را به دندان گرفت، سرانجام طرفداران عایشه این تلاوت کننده قرآن را به شهادت رساندند. حضرت على علیه السلام بعد از شهادت او دستور حمله دادند.

آرى، ابتدا باید با استناد به قرآن تبلیغ و اتمام حجّت نمود و سپس شجاعانه تا آخرین نفس در راه هدف تلاش کرد.

امام باقر علیه السلام از قول پیامبر (ص) می فرمایند: جرم کسانی که با امیرالمؤمنین جنگ کردند (قاسطین، مارقین و ناکثین) از جرم کسانی که با رسول الله جنگیدند بزرگ تر است.

چگونه ممکن است؟

جنگ کنندگان با پیامبر (ص) جاهل بودند ولی جنگ کنندگان با امام علی (ع) قرآن خوانده بودند و می دانستند امیرالمؤمنین کیست و بر فضل صاحبان فضل آگاه بودند.

آیه ۱۰ / حجرات

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌
در حقیقت مؤمنان با هم برادرند ، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید ، امید که مورد رحمت قرار گیرید.:sparkles:

نکته ها

برای آشتی دادن باید از اهرم تحریک عاطفه استفاده کرد.
برخی گفته اند منظور از «بین اخویکم» قبیله اوس و خزرج است که ۱۲۰ سال با هم دشمن بودند.
پیامبر به همراه ۷۴۰ نفر در منطقه نخیله، بین یارانشان عقد اخوت می بندند.

امام صادق (ع) : به خدا سوگند، خداوند متعال به چیزی عبادت نشده جز ادای حق مؤمن (مؤمن حقش از کعبه برتر است.)
مؤمن برادر مؤمن، چشم و راهنمای اوست.
روایات بسیاری در مورد حقوق برادر ایمانی وجود دارد.

انتهای آیه ۱۰ / حجرات : وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «شاید مورد رحمت قرار گیرید.»

موارد دیگر از لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ در قرآن

وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «آل عمران/۱۳۲»
خدا و رسول را فرمان برید ، باشد که مشمول رحمت قرار گیرید .

وَ هٰذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «انعام/۱۵۵»
و این ، خجسته کتابى است که ما آن را نازل کردیم، پس ، از آن پیروى کنید و پرهیزگارى نمایید ، باشد که مورد رحمت قرار گیرید.

أَ وَ عَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «اعراف/۶۳»
آیا تعجب کردید که بر مردى از خودتان ، پندى از جانب پروردگارتان براى شما آمده تا شما را بیم دهد و تا شما پرهیزگارى کنید و باشد که مورد رحمت قرار گیرید ؟ »

وَ إِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «اعراف/۲۰۴»
و چون قرآن خوانده شود ، گوش بدان فرا دارید و خاموش مانید ، امید که بر شما رحمت آید .

وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «نور/۵۶»
و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [ خدا ] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید .

قَالَ یَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لاَ تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «نمل/۴۶»
[ صالح ] گفت : « اى قوم من ، چرا پیش از [ جُستنِ ] نیکى ، شتابزده خواهان بدى هستید ؟ چرا از خدا آمرزش نمى‏ خواهید ؟ باشد که مورد رحمت قرار گیرید . »

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّقُوا مَا بَیْنَ أَیْدِیکُمْ وَ مَا خَلْفَکُمْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ «یس/۴۵»
و چون به ایشان گفته شود : « از آنچه در پیش رو و پشت سر دارید بترسید ، امید که مورد رحمت قرار گیرید » [ نمى ‏شنوند ]
🗓 ۹۶/۳/۲۲

ادامه دارد ...

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه های ٧ و ٨

استاد کمالی/ در مؤسسه راهیان بصیرت

آیه «٧ و ٨»
:sparkles:وَاعْلَمُواْ أَنَّ‌ فِیکُمْ‌ رَسُولَ‌ اللّهِ‌ لَوْ یُطِیعُکُمْ‌ فِى کَثِیرٍ مِّنَ‌ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ‌ وَلَکِنَّ‌ اللّهَ‌ حَبَّبَ‌ إِلَیْکُمُ‌ الْإِیمَنَ‌ وَزَیَّنَهُ‌ فِى قُلُوبِکُمْ‌ وَکَرَّهَ‌ إِلَیْکُمُ‌ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ‌ وَالْعِصْیَانَ‌ أُوْلَئِکَ‌ هُمُ‌ الرَّ شِدُونَ‌
و بدانید که تنها در میان شما رسول خداست که اگر در بسیارى از امور پیرو شما باشد، قطعاً به سختى و مشقّت خواهید افتاد، ولى خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و در دلهایتان آن را زینت بخشیده است و کفر، فسق و گناه را مورد تنفّر شما قرار داده است. آنها همان رشد یافتگان هستند.
فَضْلاً مِّنَ‌ اللّهِ‌ وَنِعْمَةً‌ وَاللّهُ‌ عَلِیمٌ‌ حَکِیمٌ‌
(این علاقه به ایمان و تنفّر از کفر،) از طرف خداوند فضل و نعمتى بزرگ است و خداوند آگاه و حکیم است.:sparkles:

در آیات قبل خواندیم که شخصى (ولیدبن عَقبه) به دروغ خبر مخالفت مردم قبیله بنی المصطلق را به پیامبر صلى الله علیه و آله و مردم داد.
مردم عصبانى و آماده هجوم شدند و توقّع داشتند که پیامبر اسلام نیز آنان را حمایت کند. آیه نازل شد که اوّلاً هرگاه فاسقى خبرى آورد تحقیق کنید و ثانیاً مردم باید تابع پیغمبر باشند، نه آنکه رهبر الهى تابع هیجان‌هاى ناپخته‌اى که برخاسته از گزارشات افراد فاسق است قرار گیرد.

☘ نکته ها

1- دو احتمال در تفسیر این آیه، وجود دارد:
الف) اگر دروغ بگویید آشکار می شود.
ب) در امور باید به پیامبر(ص) مراجعه کرد.
طبق نظر علامه طباطبایی احتمال دوم صحیح است. یعنی وقتی رسول خدا بین شماست، باید در امور خود به وی مراجعه کنید.

2- به خبر فاسق اعتنا نکنید به دو علت:
الف) ندانم کاری و از روی جهالت است.
ب) موجب پشیمانی می گردد.

توقع این که پیامبر(ص) از خواست مردم پیروی کند، نوعی بی توجهی به جایگاه اوست.

نظریه عدم الولایة : کسی حق سرپرستی و اطاعت امر برکسی را ندارد مگر در این موارد : اطیعو"الله" و اطیعو"الرسول" و"اولی الامر" منکم

اولی الامر کیست ؟

اهل سنت می گوید : هر کس که زمام امور را به دست می گیرد. مثل معاویه، حکام سعودی و ...

شیعه می گوید: ائمه علیهم السلام

برخی از مفسرین معتقدند ولی فقیه هم از همین آیه قابل اثبات است. ولی برخی معتقدند ولی فقیه از آیات دیگر قابل اثبات است.

خداوندجامعه اسلامی را در مسیر رشد قرار داده و همین که پیامبر(ص) میان شماست، موجب می شود منحرف نشوید.

☘خداوند ایمان را برای شما دوست داشتنی قرار داد که فضلی از جانب خداست.
☘بر اساس روایاتی که در مورد این آیه وجود دارد، مراد از ایمان و کفر چیست؟

۱- مراد از ایمان امیرالمؤمنین است. یعنی خداوند ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در دل مؤمنین قرار داده است.

۲- از امام صادق علیه السلام سؤال شد، آیا حُبٓ و بغض جزء ایمان است؟
امام فرمودند: مگر ایمان غیر از حُب و بغض است؟

۳- از امام باقر علیه السلام نقل شده که حب ما ایمان و بغض ما کفر است.

☘همان طور که دوست داشتن ایمان یک فضیلت است، دوست داشتن مؤمنین هم یک فضل است. در مورد کفر هم همین طور می باشد.

۴- رسول خدا(ص) می فرمایند: دوست داشتن مؤمن، مؤمن را، از بزرگ ترین شاخه های ایمان است.

☘حدیث های دیگر :

۵- از دو مسلمانی که همدیگر را ملاقات می کنند، آن که دیگری را بیش تر دوست داشته باشد، بهتر است.

۶- کسی که بر مبنای دین دوست نداشته باشد یا بر مبنای دین دشمن نداشته باشد، دین ندارد.

۷- اگر می خواهی بدانی در تو خیری وجود دارد یا نه؟ به قلبت نگاه کن، اگر اهل طاعت خدا را دوست داری و اهل معصیت خدا را دشمن داری، در تو خیر هست.(خدا هم تو را دوست دارد) و اگر اهل طاعت خدا را دوست نداری و اهل معصیت را دوست داری، در تو خیری نیست.

معنای سه واژه کفر، فسق، عصیان
کفر = پوشاندن
کافر کیست؟
۱- کسی که دانه را می پوشاند: زارع
۲- شخص ناسپاس
۳- کسی که خدا یا رسول خدا یا ضروری دین را انکار می کند.
فسق = جدا شدن از راه مستقیم
عصیان = گناه

🗓 ۹۶/۳/۱۵ - ۱۶

ادامه دارد ...

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه6

استاد کمالی/در مؤسسه راهیان بصیرت

آیه «۶»
 یَأَیُّهَا الَّذِینَ‌ ءَامَنُواْ إِن جَآءَکُمْ‌ فَاسِقٌ‌ بِنَبِإِ فَتَبَیَّنُواْ أَن تُصِیبُواْ قَوْماً بِجَهَٰلَةٍ‌ فَتُصْبِحُواْ عَلَىٰ‌ مَا فَعَلْتُمْ‌ نَادِمِینَ‌
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! اگر فاسقى براى شما خبرى آورد فورى تحقیق کنید، مبادا (به خاطر زودباورى وشتابزدگى تصمیم بگیرید و) ناآگاهانه به قومى آسیب رسانید، سپس از کردۀ خود پشیمان شوید.:sparkles:

نَبَأ : خبر یا خبر مهم
فَتَبَیَّنُوا : تحقیق کنید، بررسی کنید.

نکته کلیدی آیه : به خبر انسان فاسق اعتماد نکن!
شأن نزول : غالب مفسران می گویند در مورد ولید بن عقبه است.
 پیامبر(ص) ولید را جهت جمع آوری زکات به قبیله بنی مُصطَلَق می فرستد. با اینکه افراد قبیله خوشحال شده و به استقبال او می روند، او به علت کدورت زمان جاهلی که با این قبیله داشته، وحشت کرده و بدون جمع آوری زکات بر می گردد و به پیامبر(ص) می گوید: آن ها از دادن زکات خودداری کرده و قصد جنگ داشتند.(خبر نادرست)

فاسق ≠ عادل

عادل کسی است که گناه کبیره انجام ندهد و بر صغیره هم اصرار نداشته باشد.
فاسق کسی که گناه کبیره انجام می دهد و بر انجام گناه صغیره اصرار دارد.

1- در فقه شرط امام جماعت و جمعه، مرجع تقلید، رهبری، قاضی شرع، شاهد محکمه، بینه(دو شاهد)، عدالت است.

2- چون گاهی انسان فاسق هم خبر راست نقل می کند، قرآن می گوید : فَتَبَیَّنُوا (تحقیق کنید)

3- خوش باوری را خداوند نهی کرده است. خوش باوری همیشه خوب نیست.

4- همان طور که به خبر فاسق نمی توان اطمینان کرد، در نقل احادیث هم نباید تکیه برخبر فاسق کرد.
علم رجال و دِرایه، علم شناخت راویان احادیث است تا مشخص شود که به کدام راوی می توان اعتماد کرد.

5- از نظر احکام، فاسق غیبت ندارد. یعنی پشت سر فاسق می توان غیبت کرد. البته در مورد فسقی که بصورت آشکارا داشته (مثل بی حجابی یا بدحجابی) می توان غیبت کرد. اما اگر فسقی را مخفیانه انجام می دهد را نمی توان غیبت کرد.

6- به نقل کسانی که انسان دقیقی در نقل قول نیستند هم نمی شود اعتماد کرد.

 مثال: اگر شیخ صدوق در نقل روایت ها بگوید : عن الصادق(ع) یعنی از امام صادق روایت شده، من قضاوتی ندارم که درست یا نادرست است. ولی وقتی می گوید قال الصادق(ع) یعنی من کاملا مطمئن هستم و یقین دارم که از امام نقل شده است.

7- امری که نسبت به آن علم نداری، پیروی نکن. وَلا تَقفُ مالَیسَ لَکَ بِهٖ عِلم

8- آیه شاهد بر این است که برخی از صحابه رسول الله(ص) فاسق بودند. حال آن که اهل سنت همه صحابه را عادل می دانند.

🗓 ۹۶/۳/۱۴

ادامه دارد ...

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه های 2 تا 5

استاد کمالی/در مؤسسه راهیان بصیرت

آیه «٢»
یَأَیُّهَا الَّذِینَ‌ ءَامَنُواْ لَاتَرْفَعُواْ أَصْوَتَکُمْ‌ فَوْقَ‌ صَوْتِ‌ النَّبِىِّ‌ وَلَا تَجْهَرُواْ لَهُ‌ بِالْقَوْلِ‌ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ‌ لِبَعْضٍ‌ أَن‌تَحْبَطَ‌ أَعْمَلُکُمْ‌ وَأَنتُمْ‌ لَاتَشْعُرُونَ‌
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! صداهایتان را بالاتر از صداى پیامبر نبرید و همان گونه که بعضى از شما نسبت به دیگرى بلند گفت‌وگو مى‌کنید، با پیامبر این‌گونه سخن مگویید! مبادا (به خاطر این صداى بلند که برخاسته از بى‌ادبى شما است،) اعمال شما نادانسته نابود شود.

در آیۀ قبل، از پیشى‌گرفتن بر رسول خدا در عمل نهى شد و در این آیه، شیوۀ گفت‌وگو با پیامبر را بیان مى‌کند و مى‌فرماید احترام پیامبر صلى الله علیه و آله را حفظ‌ کنید.

حَبط عمل = نابودی عمل

هَبط = پایین آمدن(مادی/معنوی)
حَبط = فاسد و تباه شدن

تفاوت احباط و تکفیر
احباط یعنی برخی کارهای زشت، اثر برخی کارهای خوب را از بین می برد.

تکفیر(کَفّاره) یعنی برخی کارهای خوب اثر کارهای زشت را از بین می برد.
 به خوبى روشن است که بى‌ادبى به پیامبر صلى الله علیه و آله به خاطر مقام والاى آن حضرت، سبب حبط‌ اعمال مى‌شود، ولى قرآن به ما سفارش کرده که نسبت به همۀ مردم آرام سخن بگوییم. چنان که لقمان علیه السلام به فرزندش مى‌گوید: «واغضُض من صَوتک» صداى خود را فرو گیر و سپس صداهاى غیر معروف را به صداى الاغ تشبیه کرده است. «انّ‌ انکَر الاصوات لَصوتُ‌ الحَمیر»
۹۶/۳/۱۲

آیه «٣»
إِنَّ‌ الَّذِینَ‌ یَغُضُّونَ‌ أَصْوَتَهُمْ‌ عِندَ رَسُولِ‌ اللّهِ‌ أُوْلَئِکَ‌ الَّذِینَ‌ امْتَحَنَ‌ اللّهُ‌ قُلُوبَهُمْ‌ لِلتَّقْوَى‌ لَهُم مَّغْفِرَةٌ‌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ‌
همانا کسانى که نزد پیامبر (به خاطر ادب و احترام) صداهایشان را پایین مى‌آورند، همانها کسانى هستند که خداوند دلهایشان را براى تقوى آزمایش کرد. آمرزش و پاداش بزرگ مخصوص آنها است.:sparkles:

« غَض » به معناى از بالا به پایین و کوتاه آمدن است و آهسته سخن گفتن، نشانۀ ادب، تواضع، وقار و ... است.

«اِمتَحَنَ»، امتحان کردن خدا برای دانستن نیست، بلکه تمرین دادن، سختی دادن یا ورزش دادن دل است.
خداوند دلهاى افراد مؤدّب را آزمایش مى‌کند و آزمایش خداوند براى شناخت نیست، زیرا که او همه چیز را مى‌داند، بلکه مراد از آزمایش آن است که انسان در برابر مسائل، از خود استعداد و عکس‌العملى بروز دهد تا لایق دریافت پاداش الهى بشود.

نمونه هایی از ادب و احترام به رسول الله(ص):
۱- امام علی علیه السلام، در زمان حیات رسول الله، حتی یک خطبه هم نخواندند.
۲- نام گذاری فرزند به نام پیامبر(ص) نوعی احترام است.
۳- صلوات فرستادن هنگام شنیدن نام رسول الله
۴- احترام و اکرام به سادات
۵- اکرام و احترام به اهل بیت علیهم السلام که هم احترام به پیامبر(ص) است و هم احترام به ذرّیه ایشان

 کتاب آیات شیطانی سلمان رشدی، رسم کاریکاتورهای اهانت آمیز و ... نمونه ای از موارد متعدد بی ادبی و بی احترامی هایی است که در عصر حاضر نسبت به حضرت رسول(ص) انجام می شود.

آیه «٤ و ٥»

إِنَّ‌ الَّذِینَ‌ یُنَادُونَکَ‌ مِن وَرَآءِ الْحُجُرَتِ‌ أَکْثَرُهُمْ‌ لَا یَعْقِلُونَ‌
همانا کسانى که از پشت حجره‌ها تو را مى‌خوانند، اکثرشان تعقّل نمى‌کنند.

وَلَوْ أَنَّهُمْ‌ صَبَرُواْ حَتَّى‌ تَخْرُجَ‌ إِلَیْهِمْ‌ لَکَانَ‌ خَیْراً لَّهُمْ‌ وَاللّهُ‌ غَفُورٌ رَّحِیمٌ‌
و اگر آنان صبر کنند تا تو به سوى آنان خارج شوى، قطعاً برایشان بهتر است و خداوند بخشنده مهربان است.

هرچند صدا زدن پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از پشت حجرات، امروز مطرح نیست، ولى مهم درسی است که می گیریم.
🗓 ۹۶/۳/۱۳

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/آیه1

توسط حجةالاسلام والمسلمین کمالی
در مؤسسه قرآنی راهیان بصیرت
🗓 ۹۶/۳/۱۰
بخش اول

سیماى سوره حجرات
این سوره در مدینه نازل شده وداراى هجده آیه و به نام سورۀ «حجرات» یا سوره «آداب واخلاق» نامیده شده است.

تفاوت سوره های مکّی و مَدَنی:
سوره های مکی در مکه و در ابتدای رسالت پیامبر(ص) نازل شده و مبتنی بر اصول پایه ای است مثل؛ اصول عقاید، توحید، نبوت، معاد، سرگذشت انبیاء و ... که جهت تأمل و تفکر در مسایل اعتقادی مناسب هستند.
سوره های مدنی در مدینه و طی ۱۰ سال آخر عمر شریف پیامبر(ص) نازل شده و به جزئیات احکام پرداخته است.

آغاز سه سورۀ قرآن، (مائده، حجرات و ممتحنه) که درباره مسائل حکومتى و اجتماعى است، با جملۀ «یا ایّها الّذین آمنوا» شروع شده است.

در این سوره به خاطر آن که چند بار پى‌درپى جملۀ «یا ایّها الّذین آمنوا» آمده است، سیماى یک جامعه اسلامى از آن معلوم مى‌شود.

آیه «١»

یَأَیُّهَا الَّذِینَ‌ ءَامَنُواْ لَاتُقَدِّمُواْ بَیْنَ‌ یَدَىِ‌ اللّهِ‌ وَ رَسُولِهِ‌ وَاتَّقُواْ اللّهَ‌ إِنَّ‌ اللّهَ‌ سَمِیعٌ‌ عَلِیمٌ‌
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! بر حکم خدا و پیامبر او پیشى نگیرید واز خداوند پروا کنید، همانا خداوند شنوا و دانا است.

چند نمونۀ تاریخى تقدّم و پیشى گرفتن مردم بر خدا و رسول که در تفاسیر و روایات مطرح شده است:

١- در عید قربان گروهى قبل از پیامبر صلى الله علیه و آله قربانى کردند، به آنان گفته شد: «لاتقدّموا بین یدى اللّه و رسوله»

٢- گروهى قبل از آنکه ماه رمضان ثابت شود روزه گرفتند. به آنان گفته شد: «لاتقدّموا بین یدى اللّه و رسوله»

٣- پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله گروهى را براى تبلیغ نزد کفّار فرستاد، کفّار مبلّغان پیامبر را کشتند، ولى سه نفر از آنان فرار کردند. این سه نفر در بازگشت در مسیر فرار دو نفر از قبیلۀ کفّار (بنى عامر) را دیدند و به انتقام دوستان شهید خود آنها را کشتند (در حالى که آن دو نفر بى‌تقصیر بودند). قرآن آنان را به خاطر این عمل خودسرانه توبیخ کرد که چرا بدون دستور پیامبر دست به این عمل زدید؟ «لاتقدّموا بین یدى اللّه و رسوله»

٤- امام علیه السلام به شخصى فرمود: این دعا را بخوان: « یا مقلّب القلوب » شنونده این گونه گفت: « یا مقلّب القلوب والابصار » امام فرمود: ما کلمۀ «ابصار» را نگفته بودیم، قرآن مى‌فرماید: از خدا و پیامبر جلو نیفتید. «لاتقدّموا بین یدى اللّه و رسوله»

٥ - قوم بنى‌تمیم از پیامبر صلى الله علیه و آله امیر ومسئول خواستند. خلیفۀ اوّل و دوّم هر کدام شخصى را پیشنهاد کردند و با هم مشاجره مى‌کردند که کاندیداى من بهتر است، آیه نازل شد؛ «لاتقدّموا بین یدى اللّه... و لاترفعوا اصواتکم»

٦- امام علیه السلام در آموزش دعا به شخصى فرمود: این دعا را بخوان:
« لااله الاّ اللّه... » تا آنجا که مى‌فرماید:
« یُحیى و یُمیت » شنونده از پیش خود جمله‌اى اضافه کرد و گفت: « و یمیت و یحیى » حضرت فرمودند: جملۀ تو صحیح است، امّا آنچه من مى‌گویم بگو و سپس آیۀ «لاتقدّموا بین یدى اللّه و رسوله» را براى او تلاوت فرمودند.

٧- بعضى از اصحاب پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله خواب و خوراک و آمیزش با همسر را بر خود حرام کردند، حضرت ناراحت شده و به منبر رفتند و فرمودند: من خودم غذا مى‌خورم، مى‌خوابم، با همسرم زندگى مى‌کنم و راه و روش من این است، پس هر کس از این راه پیروى نکند، از من نیست. « فمَن رَغِب عن سنّتى فلیس منّى»

خلاصه جلسات تفسیر سوره حجرات در ماه مبارک رمضان/بخش دوم

بنابراین آنچه خداوند از ما مى‌خواهد، نه پیش افتادن است نه پس افتادن.
هیچ حکمی را قبل از حکم خدا انجام ندهید. قبل از گرفتن کلام و دستور خدا، سخنی نگویید و عملی انجام ندهید. تأکید آخر آیه بر مضمون آیه ناظر است.

☘ مطلب دیگر در آیه ۱ بحث تقواست. واتَّقواالله ... تقوا در لغت از «وقایه» به معنای نگه داشتن می باشد.

☘ آثار تقوا:

۱- تقوى، زمینۀ پذیرش هدایت است. «هُدىً‌ لِلمتّقین»
۲- خداوند به کسانى که تقوى دارند، علومى را عنایت مى‌کند. «اتّقوا اللّه و یعلّمکم اللّه»
۳- تقوى، وسیلۀ دریافت رحمت الهى است. «اتّقوا لعلّکم تُرحمون»
۴- تقوى، شرط قبولى عمل است. «انّما یَتقبّل اللّه من المتّقین»
۵- تقوى، وسیلۀ دریافت رزق از راه هایى است که انسان گمان آن را ندارد. «و یَرزُقه من حیثُ‌ لایَحتَسِب»
٦- تقوا راه نجات از بن بست هاست. «و مَن یّتق اللّه یَجعَل له مَخرَجاً»
۷- تقوى وسیله عاقبت به خیری است. «والعاقِبةُ‌ لِلمتّقین»

عوامل مؤثر در کسب تقوا

۱- ایمان به مبدأ و معاد/یاد مرگ و قیامت
۲- تربیت خانوادگی
۳- لقمه حلال
۴- دوستان و هم نشینان

ادامه دارد ...
🗓 ۹۶/۳/۱۱