دعوت قرآن به تحقیق و مطالعه در طبیعت
آیا قرآن کریم تنها راه تحقیق در الهیات را مطالعه در طبیعت می داند و راه دیگری را به رسمیت نمی شناسد یا چنین نیست ؟
... سخن در این نیست که آیا بشر قادر است پا از تعلیمات اولیاء وحی فراتر بگذارد یا نه ؟ معاذ الله فراتری وجود ندارد ، آنچه به وسیله وحی و خاندان وحی رسیده است آخرین حد صعود و کمال معارف الهی است ، سخن در استعداد عقل و اندیشه بشری است که می تواند با ارائه اصول و مبادی این مسائل ، سیر علمی و عقلی بکند یا نه ؟
اما مساله دعوت قرآن به تحقیق و مطالعه در طبیعت و وسیله بودن طبیعت برای شناختن خدا و ماوراء طبیعت . در اینکه توجه دادن فکر بشر به طبیعت و پدیده های خلقت به عنوان آیات معرفت الهی یکی از اصول اساسی تعلیمات قرآن است و قرآن اصرار و ابرام فوق العاده دارد که مردم ، زمین و آسمان و گیاه و حیوان و انسان را کاوش کنند و مورد جستجوی علمی قرار دهند جای سخن نیست ، و در اینکه مسلمین در این راه آن طور که شایسته بود گام برنداشتند باز جای شک نیست .
شاید علت اصلی این کندی همان فلسفه یونان بود که قیاسی و تعقلی محض بود و حتی در طبیعیات هم از این روشاستفاده می کرد ، البته همان طور که تاریخ علوم گواهی می دهد دانشمندان اسلامی روش تجربی را مانند یونانیان به کلی به دور نیفکندند ، مسلمین مبتکر و مخترع اولی روش تجربی به شمار می روند ، اروپا برخلاف آنچه معروف شده است مبتکر این روش نیست بلکه دنباله رو مسلمین است .
(سیری در نهج البلاغه، ص 63-62)
نهج البلاغه و معارف عقلی قرآن
... اهتمام عظیم قرآن به مطالعه در مخلوقات زمینی و آسمانی ، آیا به این صورت است که هر گونه راه دیگر را باطل شناخته است ؟ یا قرآن همچن انکه مردم را به مطالعه " آیات " خدا دعوت کرده است به نوعی دیگر تفکر نیز دعوت کرده است ؟ اساسا ارزش مطالعه در مخلوقات و آثار آفرینش از نظر کمک به معارفی که مطلوب قرآن است و در این کتاب بزرگ آسمانی بدان ها اشاره یا تصریح شده است چقدر است ؟
حقیقت این است که میزان کمکی که مطالعه در آثار آفرینش می تواند بکند نسبت به مسائلی که صریحا قرآن کریم آنها را عنوان کرده است اندک است . قرآن مسائلی در الهیات مطرح کرده که به هیچ وجه با مطالعه در طبیعت و خلقت قابل تحقیق نیست .
ارزش مطالعه در آثار آفرینش این قدر است که به روشنی ثابت می کند قوه مدبر و حکیم و علیمی جهان را تدبیر می کند، آئینه بودن جهان از نظر حسی و تجربی همین اندازه است که طبیعت ماورائی دارد و دست توانا و دانائی کارخانه جهان را می گرداند .
ولی قرآن برای بشر به این اندازه قانع نیست که بداند دست توانا و دانا و حکیم و علیمی جهان را اداره می کند…
اولین مساله اساسی که مطالعه آثار آفرینش به تنهائی قادر به جواب گوئی آن نیست واجب الوجود بودن و مخلوق نبودن خود آن قدرت ماوراء طبیعی است . آئینه جهان حداکثر این است که نشان دهنده دست توانا و دانائی است که جهان را می گرداند اما خود آن دست چه حال و وضعی دارد ؟ آیا او خود مسخر دست دیگری است ، یا قائم به ذات است .
اگر مسخر دست دیگری است آن دست دیگر چگونه است ؟ هدف قرآن تنها این نیست که بدانیم دستی دانا و توانا جهان را می گرداند ، هدف اینست که بدانیم گرداننده اصلی " الله " است و " الله " مصداق لیس کمثله شیء است ، ذات مستجمع کمالات است ، و به عبارت دیگر کمال مطلق است ، و به تعبیر خود قرآن " « له المثل الاعلی »" است .
مطالعه طبیعت چگونه می تواند ما را با چنین مفاهیمی آشنا سازد ؟
مساله دیگر وحدت و یگانگی خداوند است قرآن این مساله را به صورت استدلالی طرح کرده است و با یک " قیاس استثنائی " ( به اصطلاح منطق ) مطلب را ادا کرده است . برهانی که اقامه کرده همان است که فلسفه اسلامی آن را " برهان تمانع " می خواند . گاهی از طریق تمانع علل فاعلی وارد شده است : " « قل لو کان فیهما الهه الا الله لفسدتا »" ( انبیاء/22) و گاه از طریق تمانع علل غائی : " « ما اتخذ الله من ولد و ما کان معه من اله اذا لذهب کل اله بما خلق و لعلی بعضهم علی بعض »" ( مؤمنون/91 ) در آن بحث کرده است.
قرآن هرگز معرفت به یگانگی خدا را از طریق مطالعه در نظام خلقت موجودات بدان سان که اصل معرفت به خالق ماورائی را از آن راه تاکید کرده ، توصیه نکرده است . و چنین توصیه ای صحیح نبوده است . ...
در قرآن بسیار مسائل دیگر مطرح است : از قبیل کتب علوی ، لوح محفوظ ، لوح محو و اثبات ، جبر و اختیار ، وحی و اشراق و غیره که هیچکدام از آنها از طریق مطالعه حسی مخلوقات قابل تحقیق نیست .
قرآن این مسائل را قطعا به عنوان یک سلسله درس ها القا کرده است و از طرفی تدبر در این درس ها را با آیاتی از قبیل : « افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها . کتاب انزلناه الیک مبارک لیدبروا آیاته ». - توصیه و تاکید کرده است . ناچار راهی را برای وصول به این حقایق معتبر می دانسته است و به عنوان یک سلسله مجهولات درک نشدنی القا نمی کرده است .
دایره مسائلی که قرآن در زمینه مسائل ماوراء الطبیعه مطرح کرده است بسیار وسیع تر از آن است که مطالعه در مخلوقات مادی بتواند جوابگوی آنها باشد . همین ها سبب شد که مسلمانان گاهی از طریق سیر و سلوک روحی و گاهی از طریق سلوک عقلی و فکری دنبال این مسائل را بگیرند .
... محرک و الهام بخش علی ( ع ) در طرح مسائلی که ... بدان ها اشاره کردیم تنها و تنها تفسیر قرآن مجید است ، اگر علی ( ع ( نبود شاید برای همیشه معارف عقلی قرآن بدون تفسیر می ماند.
(سیری در نهج البلاغه، ص 68-64)
