عدالت برتر است یا بخشندگی؟

فرد باهوش و نکته سنجی از امیرالمومنین علی ( ع ) سوال می‏ کند : العدل افضل ام الجود ؟
آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی ؟
مورد سوال دو خصیصه انسانی است ، بشر همواره از ستم ، گریزان بوده‏ است و همواره احسان و نیکی دیگری را که بدون چش مداشت پاداش انجام‏ می‏ داده مورد تحسین و ستایش قرار داده است . پاسخ پرسش بالا خیلی آسان به نظر می ‏رسد : جود و بخشندگی از عدالت‏ بالاتر است زیرا عدالت رعایت حقوق دیگران و تجاوز نکردن به حدود و حقوق آنهاست ، اما جود اینست که‏ آدمی با دست خود حقوق مسلم خود را نثار غیر می ‏کند ، آن که عدالت می‏ کند به حقوق دیگران تجاوز نمی ‏کند و یا حافظ حقوق دیگران است از تجاوز و متجاوزان ، و اما آنکه جود می‏ کند فداکاری می‏ نماید ، و حق مسلم خود را به‏ دیگری تفویض می‏ کند پس جود بالاتر است .
واقعا هم اگر تنها با معیارهای اخلاقی و فردی بسنجیم مطلب از این قرار است ، یعنی جود بیش از عدالت معرف و نشانه کمال نفس و رقاء روح‏ انسان است ، اما . . .
ولی علی ( ع ) برعکس نظر بالا جواب می‏ دهد .

علی ( ع ) به دو دلیل‏ می‏ گوید عدل از جود بالاتر است ،

یکی اینکه :
  العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها  . یعنی " عدل جریان ها را در مجرای طبیعی خود قرار می‏ دهد . اما جود جریان ها را از مجرای طبیعی خود خارج می‏ سازد " .

زیرا مفهوم عدالت این‏ است که استحقاق های طبیعی و واقعی در نظر گرفته شود و به هر کس مطابق‏ آنچه به حسب کار و استعداد ، لیاقت دارد داده شود ، اجتماع حکم ماشینی‏ را پیدا می‏ کند که هر جزء آن در جای خودش قرار گرفته است . و اما جود درست است که از نظر شخص جود کننده که مایملک مشروع خویش را به دیگری‏ می‏ بخشد فوق‏ال عاده با ارزش است ، اما باید توجه داشت که یک جریان غیر طبیعی است ، مانند بدنی است که عضوی از آن‏ بدن بیمار است و سایر اعضاء موقتا برای اینکه آن عضو را نجات دهند فعالیت خویش را متوجه اصلاح وضع او می‏ کنند . از نظر اجتماعی چه بهتر که‏ اجتماع چنین اعضاء بیماری را نداشته باشد تا توجه اعضاء اجتماع به جای‏ اینکه به طرف اصلاح و کمک به یک عضو خاص معطوف شود ، به سوی تکامل‏ عمومی اجتماع معطوف گردد .
دیگر اینکه :
  العدل سائس عام و الجود عارض خاص " . عدالت قانونی است عام و مدیر و مدبری است کلی و شامل ، که همه‏ اجتماع را در بر می‏ گیرد و بزرگ راهی است که همه باید از آن بروند ، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که نمی ‏شود رویش حساب‏ کرد ، اساسا جود اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست .

علی ( ع ) آنگاه نتیجه گرفت .

 فالعدل اشرفهما و افضلهما  (نهج البلاغه، حکمت437) یعنی پس از میان عدالت وجود ، آنکه اشرف و افضل است عدالت است .
این گونه تفکر درباره انسان و مسائل انسانی نوعی خاص از اندیشه است‏ بر اساس ارزیابی خاصی ، ریشه این ارزیابی اهمیت و اصالت اجتماع است.

 ریشه این ارزیابی اینست که اصول و مبادی اجتماعی بر اصول و مبادی اخلاقی تقدم‏ دارد ، آن یکی اصل است و این یکی فرع ، آن یکی تنه است و این یکی شاخه‏ ، آن یکی رکن است و این یکی زینت و زیور .

(سیری در نهج البلاغه،ص119-117)