عوامل مؤثر در قیام امام حسین (ع) و مقایسه آن با شرایط زمان امام حسن(ع)

 سه عامل اساسی در قیام امام حسین دخالت داشته است . هر کدام از این سه‏ عامل را که ما در نظر بگیریم می‏ بینیم در زمان امام حسن به شکل دیگر است‏ .

*** عامل اول که سبب قیام امام حسین شد این بود که حکومت ستمکار وقت از امام حسین بیعت می‏ خواست ...از نظر این‏ عامل ، امام حسین جوابش فقط این بود : نه ، بیعت نمی‏ کنم ، و نکرد . جوابش منفی بود . امام حسن چطور ؟ آیا وقتی که قرار شد با معاویه صلح‏ کند ، معاویه از امام حسن تقاضای بیعت کرد که تو بیا با من بیعت کن ؟ )بیعت یعنی قبول خلافت ( نه ، بلکه جزء مواد صلح بود که تقاضای بیعت‏ نباشد و ظاهرا احدی از مورخین هم ادعا نکرده است که امام حسن یا کسی از کسان امام حسن یعنی امام حسین ، برادرها و اصحاب و شیعیان امام حسن آمده‏ باشد با معاویه بیعت کرده باشد . ابدا صحبت بیعت در میان نیست . بنابر این مسئله بیعت که یکی از عواملی بود که امام حسین را وادار کرد مقاومت شدید بکند ، در جریان کار امام حسن نیست .

*** عامل دوم قیام امام حسین، دعوت کوفه بود به عنوان یک شهر آماده . مردم‏ کوفه بعد از اینکه بیست سال حکومت معاویه را چشیدند و زجرهای زمان‏ معاویه را دیدند و مظالم معاویه را تحمل کردند واقعا بی تاب شده بودند ، که حتی می ‏بینید بعضی معتقدند که واقعا در کوفه یک زمینه صد در صد آماده ‏ای بود و یک جریان غیر مترقب اوضاع را دگرگون کرد . مردم کوفه‏ هجده هزار نامه می‏ نویسند برای امام حسین و اعلام آمادگی کامل می‏ کنند . حال‏ که امام حسین آمد ومردم کوفه یاری نکردند و حال آنکه در کوفه امام حسن اوضاع درست بر عکس بود ، یک کوفه خسته و ناراحتی بود ، یک کوفه متفرق و متشتتی بود ، یک کوفه‏ ای بود که در آن هزار جور اختلاف عقیده پیدا شده بود ، کوفه ‏ای‏ بود که ما می بینیم امیرالمؤمنین در روزهای آخر خلافتش مکرر از مردم کوفه‏ و از عدم آمادگیشان شکایت می‏ کند و همواره می گوید خدایا مرا از میان این‏ مردم ببر و بر اینها حکومتی مسلط کن که شایسته آن هستند تا بعد اینها قدر حکومت مرا بدانند . ...

بر امام‏ حسین اتمام حجتی شده بود ، نمی‏خواهم مثل بعضی ها بگویم کوفه یک آمادگی‏ واقعی داشت و امام حسین هم واقعا روی کوفه حساب می‏کرد . نه ، اتمام‏ حجت عجیبی بر امام حسین شد که فرضا هم زمینه آماده نباشد او نمی‏تواند آن اتمام حجت را نادیده بگیرد . از نظر امام حسن چطور ؟ از نظر امام حسن اتمام حجت ، بر خلاف شده بود ، یعنی مردم کوفه نشان داده بودند که ما آمادگی نداریم . آنچنان وضع داخلی کوفه بد بود که امام حسن خودش‏ از بسیاری از مردم کوفه محترز بود و وقتی که بیرون می‏آمد - حتی وقتی که‏ به نماز می‏آمد - در زیر لباسهای خود زره می‏پوشید برای اینکه خوارج و دست‏ پرورده‏های معاویه زیاد بودند و خطر کشته شدن ایشان وجود داشت ، و یک‏ دفعه حضرت در حال نماز بود که به طرفش تیراندازی شد ، ولی چون در زیر لباسهایش زره پوشیده بود ، تیر کارگر نشد ، والا امام را در حال نماز با تیر از پا در آورده بودند.
پس ، از نظر دعوت مردم کوفه که بر امام حسین اتمام حجتی بود - و چون‏ اتمام حجت بود باید ترتیب اثر می‏داد - در مورد امام حسن ، بر عکس ، اتمام حجت بر خلاف بوده و مردم کوفه تقریبا عدم آمادگیشان را اعلام کرده‏ بودند .

*** عامل سومی که در قیام امام حسین وجود داشت عامل امر به معروف و نهی‏ از منکر بود ، ... یعنی اگر از او تقاضای‏ بیعت هم نمی‏کردند باز قیام می‏کرد و اگر مردم کوفه هم دعوت نمی‏کردند باز قیام می‏نمود . آن مسئله چه بود ؟ مسئله امر به معروف و نهی از منکر ، مسئله اینکه معاویه از روزی که به خلافت رسیده است ، در مدت این بیست سال هر چه عمل کرده‏ است بر خلاف اسلام عمل کرده است ، این حاکم ، جائر و جابر است ، جور و عدوانش را همه مردم دیدند و می‏بینید ، احکام اسلام را تغییر داده است ، بیت المال مسلمین راحیف و میل می‏کند ، خونهای محترم را ریخته است ، چنین کرده ، چنان کرده ، حالا هم بزرگترین گناه را مرتکب شده است و آن‏ این که بعد از خودش پسر شرابخوار قمار باز سگباز خودش را [ به عنوان‏ ولایتعهد ] تعیین کرده وبه زور سرجای خودش نشانده است ، بر ما لازم است‏ که به اینها اعتراض کنیم ، چون پیغمبر فرمود : « اگر کسی حاکم ستمگری را به این وضع و آن وضع و با این نشانیها ببیند و اعتراض نکند به عملش یا گفته ‏اش ، آنچنان مرتکب گناه شده است که‏ سزاوار است خدا او را به همان عذابی معذب کند که آن حکمران جائر را معذب می‏کند . » اما در زمان معاویه در اینکه مطلب بالقوه همینطور بود بحثی نیست .

برای خود امام حسن که مسأله محل تردید نبود که معاویه چه‏ ماهیتی دارد ، ولی معاویه در زمان علی علیه السلام معترض بوده است که من‏ فقط می‏خواهم خونخواهی عثمان را بکنم ، و حال می‏گوید من حاضرم به کتاب‏ خدا و به سنت پیغمبر و به سیره خلفای راشدین صد در صد عمل بکنم ، برای‏ خودم جانشین معین نمی‏کنم ، بعد از من خلافت مال حسن بن علی است و حتی بعد از او مال حسین بن علی است ، یعنی به حق آنها اعتراف می‏کند ، فقط آنها تسلیم امر بکنند ( کلمه‏ای هم که در ماده قرار داده بود ، کلمه " تسلیم امر " است ) یعنی کار را به من واگذار کنند ، همین مقدار ، امام حسن عجالتا کنار برود ، کار را به من واگذار کند و من‏ با این شرایط عمل می‏کنم . ورقه " سفید امضا " فرستاد ، یعنی کاغذی را زیرش امضا کرد ، گفت هر شرطی که حسن بن علی خودش مایل است در اینجا بنویسد ، من قبول می‏کنم ، من بیش از این نمی‏خواهم که من زمامدار باشم‏ والا من به تمام مقررات اسلامی صد در صد عمل می‏کنم . تا آنوقت هم که هنوز صابون اینها به جامه مردم نخورده بود .

حال فرض کنیم الان ما در مقابل تاریخ اینجور قرار گرفته بودیم که‏ معاویه آمد یک چنین کاغذ سفید امضایی برای امام حسن فرستاد و چنین‏ تعهداتی را قبول کرد ، گفت تو برو کنار ، مگر تو خلافت را برای چه‏ می‏خواهی ؟ مگر غیر از عمل کردن به مقررات اسلامی است ؟ من مجری منویات‏ تو هستم ، فقط امر دائر است که آن کسی که می‏خواهد کتاب و سنت الهی را
اجرا بکند من باشم یا تو . آیا تو فقط به خاطر اینکه آن کسی که این کار را می‏کند تو باشی می‏خواهی چنین جنگ خونینی را بپا بکنی ؟ ! اگر امام حسن‏ با این شرایط تسلیم امر نمی‏کرد ، جنگ را ادامه می‏داد ، دو سه سال‏ می‏جنگید ، دهها هزار نفر آدم کشته می‏شدند ، ویرانیها پیدا می‏شد و عاقبت‏ امر هم خود امام حسن کشته می‏شد ، امروز تاریخ ، امام حسن را ملامت می‏کرد ، می‏گفت در یک چنین شرایطی [ باید صلح می‏کرد ] پیغمبر هم در خیلی موارد صلح کرد ، آخر یک جا هم آدم باید صلح کند ، [ آری ، اگر ما نیز در آن زمان بودیم می‏گفتیم ] غیر از این نیست‏ که معاویه می‏خواهد خودش حکومت کند ، بسیار خوب خودش حکومت کند ، نه‏ از تو می‏خواهد که او را به عنوان خلیفه بپذیری ، نه از تو می‏خواهد که او را امیرالمؤمنین بخوانی ، نه از تو میخواهد که با او بیعت کنی ، و حتی اگر بگویی جان شیعیان در خطر است ، امضا می‏کند که تمام شیعیان پدرت‏ علی در امن و امان ، و روی تمام کینه‏های گذشته‏ای که با آنها در صفین دارم‏ قلم کشیدم ، از نظر امکانات مالی حاضرم مالیات قسمتی از مملکت را نگیرم و آن را اختصاص بدهم به تو که به این وسیله بتوانی از نظر مالی‏ محتاج ما نباشی و خودت و شیعیان و کسان خودت را آسوده اداره کنی . اگر امام حسن با این شرایط [ صلح را ] قبول نمی‏کرد امروز در مقابل تاریخ‏ محکوم بود . قبول کرد ، وقتی که قبول کرد ، تاریخ آن طرف را محکوم کرد .

معاویه با آن دستپاچگی که داشت تمام این شرایط را پذیرفت . نتیجه‏اش‏ این شد که معاویه فقط از جنبه سیاسی پیروز شد ، یعنی نشان داد که یک مرد صد در صد سیاستمداری است که غیر از سیاستمداری هیچ چیز در وجودش نیست‏ ، زیرا همینقدر که مسند خلافت و قدرت را تصاحب کرد تمام مواد قرار داد را زیر پا گذاشت و به هیچکدام از اینها عمل نکرد و ثابت کرد که آدم‏ دغلبازی است ، و حتی وقتی که به کوفه آمد صریحا گفت : مردم کوفه ! من‏ در گذشته با شمانجنگیدم برای اینکه شما نماز بخوانید ، روزه بگیرید ، حج‏ بکنید ، زکات بدهید ، من جنگیدم برای اینکه امیر و رئیس شما باشم . ولی بعد از هفت هشت سال که از حکومتش گذشت شروع کرد مسئله ولایتعهد یزید را مطرح کردن . شیعیان امیرالمؤمنین را که در متن قرار داد بود که‏ مزاحمشان نشود به حد اشد مزاحمشان شد و شروع کرد به کینه توزی نسبت به‏ آنها .

معاویه و بعد از او ، از ردیف خلفا ، از ردیف کسانی که جانشین‏ پیغمبرند و آمدند که اسلام را اجرا کنند به کلی خارج شدند و عنوان سلاطین‏ وملوک و پادشاهان به خود گرفتند .

بنابراین وقتی که ما وضع امام حسن را با وضع امام حسین مقایسه می‏کنیم‏ می‏بینیم که اینها از هیچ جهت قابل مقایسه نیستند . جهت آخری که خواستم‏ عرض بکنم این است که امام حسین یک منطق بسیار رسا و یک تیغ برنده‏ داشت . آن چه بود ؟ اگر کسی حکومت ستمگری را ببیند که‏ چنین و چنان کرده است و سکوت بکند ، در نزد پروردگار گنهکار است . اما برای امام حسن این مسئله‏ هنوز مطرح نیست ، ... این است که می‏گویند صلح امام حسن زمینه را برای قیام امام حسین فراهم‏ کرد . لازم بود که امام حسن یک مدتی کناره گیری بکند تا ماهیت امویها که‏ بر مردم مخفی و مستور بود آشکار شود تا قیامی که بناست بعد انجام گیرد ، ازنظر تاریخ قیام موجهی باشد . پس از همین قرار داد صلح که بعد معلوم شد معاویه پایبند این مواد نیست عده‏ای از شیعیان آمدند به امام حسن عرض‏ کردند : دیگر الان این قرار داد صلح کأن لم یکن است - و راست هم می‏گفتند زیرا معاویه آن را نقض کرد - و بنابراین شما بیایید قیام کنید . فرمود : نه ، قیام برای بعد از معاویه ، یعنی کمی بیش از این باید به اینها مهلت داد تا وضع خودشان را خوب روشن کنند ، آنوقت وقت قیام است . معنی این جمله این است که اگر امام حسن تا بعد از معاویه زنده می‏بود و در همان موقعی قرار می‏گرفت که امام حسین قرار گرفت قطعا قیام می‏کرد .

(کتاب سیری در سیره ائمه اطهار، شهید مرتضی مطهری، خلاصه شده ازفصل دوم : صلح امام حسن علیه السلام)