پرسش ها و پاسخ های شهید مطهری

بشر امروز پس از این همه موفقیت های علمی ، دردمندانه می‏ نالد ، از چه‏ می‏ نالد ؟ کسری‏ ها و کمبودهایش در کدام ناحیه است ؟ آیا جز در ناحیه خلق‏ و خوی و " آدمیت " است ؟

بشر امروز از نظر علمی و فکری پا به جائی نهاده که آهنگ سفر افلاک کرده و سقراط ها و افلاطونها باید افتخار
شاگردیش را بپذیرند ، اما از نظرروح و خوی و منش ، یک " زنگی مست تیغ بران به دست " بیش نیست .
انسان امروز با همه پیشرفتهای معجزآسا در ناحیه علم و فن ، از لحاظ مردمی و انسانیت گامی پیش نرفته بلکه به سیاه‏ترین دوران سیاه خویش بازگشته است ، با یک تفاوت ، و آن اینکه از برکت قدرت علمی و فلسفی و ادبی‏خویش ، برخلاف گذشته ، تمام جنایتها را در زیر پرده‏ ای از تظاهر به‏انسانیت و اخلاق ، نوع پرستی ، آزادیخواهی و صلح دوستی انجام می‏ دهد .
صراحت و یک رویی جای خود را به دو رویی و فاصله میان ظاهر و باطن داده‏ است . در هیچ دوره‏ ای مانند عصر جدید درباره عدالت ، آزادی ، برادری ،انسان دوستی ، صلح و صفا ، راستی و درستی ، امانت و صداقت ، احسان وخدمت سخن گفته نشده است و در هیچ عصری هم مانند این عصر بر ضد این امورعمل نشده است . در نتیجه بشر امروز مصداق سخن خداوند شده است :
»و من الناس من یعجبک قوله فی الحیوش الدنیا و یشهد الله علی ما فی‏قلبه و هو الد الخصام و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و یهلک‏ الحرث و النسل »( 1)

در جهان امروز از یک طرف لاف نوع خواهی و بشر دوستی با انگی هر چه بلندتر گوشها را می‏ خراشد و از طرف دیگر دامنه ملت پرستی که‏ خود نوعی توحش است ، با همه تعصبات و خودخواهی ها و قساوتها و آتش‏ افروزی های ناشی از آن روز به روز بالا می‏ گیرد . این یکی از تناقضاتی است‏ که منطق بشر امروز گرفتار آن است .
آیا سخنی یاوه‏ تر و دعوتی پوچ‏ تر از این می‏ توان یافت که از طرفی مذهب ، آن یگانه پشتوانه ارزشهای انسانی را پشت سر بگذاریم و از طرف دیگر دم‏ از انسانیت و اخلاق بزنیم و بخواهیم با زور لفاظی و پند و اندرزهای‏ توخالی طبیعت بشر را تغییر دهیم ؟ کاری است از قبیل نشر اسکناس بدون‏ ضامن و پشتوانه .
نه این است که بشر این قرن این نقص ها و کمبودی ها را احساس نمی‏ کند ، ویا به فکر چاره نیفتاده است، خیر، به تمام وجود خویش آن را لمس می‏ کند.
این فلسفه‏ های پرطمطراق و سازمانهای عظیم بین المللی و اعلامیه‏ های بلند بالا به نام " حقوق بشر " مولود چه احساسی غیر از احساس این کم و کسرهاست؟
اما متأسفانه مثل اینکه تجربه معروف " زنگ و گربه " بار دیگر تکرارمی‏ شود . عیب و اشکال کار همان عیب و اشکال است : فقدان قدرت اجرائی .

این فلسفه‏ ها و سازمان ها و اعلامیه‏ ها و قطعنامه‏ ها سودی به انسان محروم‏ نبخشید ، بلکه نتیجه معکوس داد و " سرکنگبین صفرافزود " ریسمان هایی‏ که به نام بالا کشیدن او از قعر چاه به وجود آمده به صورت حلقه‏ هایی دور گلویش پیچیده و بیش از پیش آن را فشار می ‏دهد .ریشه مشکلات امروز بشر را در همین جا باید جست ، همچنان که ریشه نیاز بشر را به دین و معنویت و ایمان و پیامبر نیز در همین جا باید به دست آورد.

مصلح و مفکر بزرگ اسلامی ، اقبال لاهوری می‏ گوید : 

بشریت ، امروز به سه چیز نیازمند است : تعبیری روحانی از جهان ، آزادی روحانی فرد ( 2 ) و اصولی اساسی دارای تأثیر

جهانی که تکامل اجتماع بشری را بر مبنای روحانی توجیه کند

. آنگاه اضافه می‏ کند و می‏ گوید :
" شک نیست که اروپای جدید دستگاه های اندیشه‏ ای و مثالی تأسیس کرده‏ است ، ولی تجربه نشان می‏دهد که حقیقتی که از راه عقل محض به دست می‏ آید نمی‏ تواند آن حرارت اعتقاد زنده‏ ای را داشته باشد که تنها به الهام شخصی‏ حاصل می‏ شود . به همین دلیل است که عقل محض چندان تأثیری در نوع بشر نکرده ، در صورتی که دین پیوسته مایه ارتقای افراد و تغییر شکل جوامع‏ بشری بوده است . مثالی گری اروپا هرگز به صورت عامل زنده ‏ای در حیات آن‏ در نیامده و نتیجه آن " من " سرگردانی است که در میان دموکراسی های‏ ناسازگار با یکدیگر به جستجوی خود می‏ پردازد که کار منحصر آنها بهره‏ کشی از درویشان به سود توانگران است . سخن مرا باور کنید که اروپای امروز بزرگترین مانع در راه پیشرفت اخلاق بشریت است "

اگر نهرو نخست وزیر فقید هند پس از یک عمر لادینی ، در شامگاه عمر خویش به جستجوی خدا بر می‏آید و معتقد می‏ شود که : " در برابر خلا معنوی‏ تمدن جدیدی که رواج می ‏پذیرد بیش از دیروز باید پاسخهای معنوی و روحانی‏ بیابیم " برای این است که به ریشه اصلی مشکلات امروز بشر پی برده و دانسته که بشر امروز بیش از هر وقت دیگر نیازمند به آزادی روحانی و معنوی است و [ رفع ] این نیازمندی بدون اینکه در طرز تفکر و جهان بینی‏ او تغییر اساسی داده شود - که هستی و حیات را با معنی بداند نه پوچ و عبث - میسر نیست .
و اگر برنارد شاو را می‏بینیم که می‏ گوید :

" چنین پیش بینی می‏کنم و از هم اکنون آثار آن پدیدار شده است که‏ ایمان محمد مورد قبول اروپای فردا خواهد بود و به عقیده من اگر مردی چون‏ او صاحب اختیار دنیای جدید شود طوری در حل مسائل و مشکلات دنیا توفیق‏ خواهد یافت که صلح و سعادت آرزوی بشر تأمین خواهد شد " .
برای این است که احساس می‏ کند که علاوه بر لزوم تفسیری روحانی از جهان‏ ، و لزوم آزادی روحانی افراد ، اصولی اساسی دارای تأثیر جهانی لازم است‏که تکامل اجتماع بشری را بر مبنای روحانی توجیه کند و به قول اقبال : "
مبتنی بر وحیی باشد که از درونی‏ ترین ژرفنای زندگی بیان شود و به ظاهری‏ بودن صوری آن رنگ باطنی دهد " . قرآن در آیات زیبا و دلنشین خود سه چیز را به عنوان شدیدترین‏ نیازمندی های بشر یادآوری می‏ کند :
1 - ایمان به " الله " ، ایمان به اینکه " جهان را صاحبی باشد خدا نام " به عبارت دیگر تفسیری روحانی از جهان
2 - ایمان به رسول و رسالت او ، یعنی ایمان به تعلیمات آزادیبخش وجانداری که تکامل اجتماع را بر مبنای روحانی توجیه کند و به زندگی صوری‏رنگ معنوی بدهد .

3 - جهاد به مال و نفس در راه خدا ، یعنی آزادی و آزادگی معنوی‏ .
نیازی مبرم‏ تر از این نیازها نتوان یافت . در میان مکتبها و مسلکها و دینها و آئینها تنها اسلام است که قدرت‏
پاسخگوئی به این سه نیاز را دارد . پس از چهارده قرن که از ظهور اسلام‏ می‏ گذرد ، جهان همان اندازه نیازمند آن است که در روز اول بود . آن روزی‏ که احساس این نیازها عمومیت پیدا کند - و چنین روزی دور نیست بشر راهی‏ جز اینکه خود را به آغوش اسلام افکند نخواهد داشت .

پاورقی:

. 1  سوره بقره آیه 204 و . 205 و پاره‏ای از مردم هستند که سخن آنها در ( مصالح ) زندگانی دنیا تو را به شگفت آورد و خوشایند توست و خداوند را بر آنچه در دل دارند گواه می‏گیرند و حال آنکه سرسخترین دشمنان هستند و چون از نزد تو بروند ، کوشش می‏کنند تا در زمین فساد کنند و کشت و زرع ( منابع اقتصادی ) و نسل ( نیروهای انسانی ) را تباه سازند .

2. تنها آزادیهای سیاسی و اجتماعی کافی نیست .