تلقی نهج البلاغه از عبادت چگونه است ؟

تلقی نهج البلاغه از عبادت ، تلقی عارفانه است ، بلکه سرچشمه و الهام بخش تلقی‏ های عارفانه از عبادت ها در جهان اسلام ، پس از قرآن مجید و سنت رسول اکرم ، کلمات علی‏ و عبادت های عارفانه علی است .
چنانکه می ‏دانیم ، یکی از وجهه‏ های عالی و دور پرواز ادبیات اسلامی ، چه‏ در عربی و چه در فارسی ، وجهه روابط عابدانه و عاشقانه انسان است با ذات احدیت . اندیشه‏ های نازک و ظریفی به عنوان خطابه ، دعا ، تمثیل ، کنایه ، به صورت نثر و یا نظم در این زمینه به وجود آمده است که راستی تحسین آمیز و اعجاب انگیز است . با مقایسه با اندیشه‏ های ما قبل اسلام در قلمرو کشورهای اسلامی می‏توان‏ فهمید که اسلام چه جهش عظیمی در اندیشه‏ ها در جهت عمق و وسعت و لطف و رقت به وجود آورده است ، اسلام از مردمی که بت یا انسان و یا آتش را می‏ پرستیدند و بر اثر کوتاهی اندیشه مجسمه ‏های ساخته دست خود را معبود خود قرار می ‏دادند و یا خدای لایزال را در حد پدر یک انسان تنزل می‏ دادند و احیانا پدر و پسر را یکی می‏ دانستند و یا رسما اهورامزدا را مجسم‏ می‏ دانستند و مجسمه اش را همه جا نصب می‏ کردند ، مردمی ساخت که مجردترین‏ معانی و رقیق ترین اندیشه‏ ها و لطیف ‏ترین افکار و عالی ترین تصورات را در مغز خود جای دادند . چطور شد که یک مرتبه اندیشه‏ ها عوض شد ، منطق‏ ها تغییر کرد ، افکار اوج‏ گرفت ، احساسات رقت یافت و متعالی شد و ارزشها دگرگون گشت ؟

" سبعه معلقه " و " نهج البلاغه " دو نسل متوالی هستند ، هر دو نسل‏ نمونه فصاحت و بلاغت‏ اند ، اما از نظر محتوی تفاوت از زمین تا آسمان‏ است . در آن یکی هر چه هست وصف اسب است و نیزه و شتر و شبیخون و چشم‏ و ابرو و معاشقه و مدح و هجو افراد ، و در این یکی عالی ترین مفاهیم انسانی .

تفاوت تلقی های مردم از عبادت در نهج البلاغه :

همانا گروهی خدای را به انگیزه پاداش می‏ پرستند ، این عبادت تجارت‏ پیشگان است ، و گروهی او را از ترس می‏ پرستند ، این عبادت برده صفتان‏ است ، و گروهی او را برای آنکه او را سپاسگزاری کرده باشند می‏ پرستند ، این عبادت آزادگان است . (حکمت 237)
فرضا خداوند کیفری برای نافرمانی معین نکرده بود ، سپاسگزاری ایجاب می‏ کرد که‏ فرمانش تمرد نشود . (حکمت 290)
از کلمات آن حضرت است :
من تو را به خاطر بیم از کیفرت و یا به خاطر طمع در بهشتت پرستش‏ نکرده‏ ام ، من تو را بدان جهت پرستش کردم که شایسته پرستش یافتم .

(سیری در نهج البلاغه، ص94-92)

وقتی که علی تکفیر شود ...

تنگ نظری مذهبی از خصیصه‏ های خوارج است اما امروز آن را باز در جامعه اسلامی می‏ بینیم . این همان است که گفتیم خوارج شعارشان از بین رفته‏ و مرده است اما روح مذهبشان کم و بیش در میان بعضی افراد و طبقات‏ همچنان زنده و باقی است .

بعضی از خشک مغزان را می‏ بینیم که جز خود و عده ‏ای بسیار معدود مانند خود ، همه مردم جهان را با دید کفر و الحاد می‏ نگرند و دائره اسلام و مسلمانی را بسیار محدود خیال می‏ کنند . در فصل پیش گفتیم که خوارج با روح فرهنگ اسلامی آشنا نبودند ولی شجاع‏ بودند . چون جاهل بودند تنگ نظر بودند و چون تنگ نظر بودند زود تکفیر و تفسیق می‏ کردند تا آنجا که اسلام و مسلمانی را منحصر به خود می‏ دانستند و سایر مسلمانان را که اصول عقائد آنها را نمی‏ پذیرفتند کافر می‏ خواندند و چون شجاع بودند غالبا به سراغ صاحبان قدرت می‏ رفتند و به خیال خود آنها را امر به معروف و نهی از منکر می‏ کردند و خود کشته می‏ شدند و گفتیم در دوره‏ های بعد جمود و جهالت و تنسک و مقدس مابی و تنگ نظری آنها برای‏ دیگران باقی ماند اما شجاعت و شهامت و فداکاری از میان رفت .

خوارج بی‏ شهامت ، یعنی مقدس مابان ترسو ، شمشیر پولادین را به کناری گذاشتند و از امر به معروف و نهی از منکر صاحبان قدرت که‏ برایشان خطر ایجاد می‏ کرد صرف نظر کردند و با شمشیر زبان به جان صاحبان‏ فضیلت افتادند . هر صاحب فضیلتی را به نوعی متهم کردند به طوری که در تاریخ اسلام کمتر صاحب فضیلتی را می‏ توان یافت که هدف تیر تهمت این‏ طبقه واقع نشده باشد . یکی را گفتند منکر خدا ، دیگری را گفتند منکر معاد ، سومی را گفتند منکر معراج جسمانی و چهارمی را گفتند صوفی ، پنجمی را چیز دیگر و همین طور ، به طوری که اگر نظر این احمقان را ملاک قرار دهیم‏ هیچ وقت هیچ دانشمند واقعی مسلمان نبوده است .

وقتی که علی تکفیر بشود تکلیف دیگران روشن است . بوعلی سینا ، خواجه نصیر الدین طوسی ، صدرالمتألهین شیرازی ، فیض کاشانی ، سید جمال الدین اسد آبادی ، و اخیرا محمد اقبال پاکستانی از کسانی هستند که از این جام جرعه‏ ای به کامشان‏ ریخته شده است .

بوعلی در همین معنی می‏ گوید :

کفر چو منی گزاف و آسان نبود/ محکمتر از ایمان من ایمان نبود

در دهر یکی چو من و آنهم کافر/ پس در همه دهر یک مسلمان نبود

خواجه نصیرالدین طوسی که از طرف شخصی مسمی به " نظام العلماء " مورد تکفیر واقع شد ، می‏ گوید :

نظام بی‏ نظام ار کافرم خواند/چراغ کذب را نبود فروغی

مسلمان خوانمش ، زیرا که نبود/ دروغی را جوابی جز دروغی

خطر جهالت این گونه افراد و جمعیت ها بیشتر از این ناحیه است که ابزار و آلت دست زیرک ها قرار می‏ گیرند و سد راه مصالح عالیه اسلامی واقع می‏ شوند . همیشه منافقان بی دین ، مقدسان احمق را علیه مصالح اسلامی بر می‏ انگیزند. اینها شمشیری می‏ گردند در دست آنها و تیری در کمان آنها .

چقدر عالی و لطیف ، علی علیه ‏السلام این وضع اینها را بیان می‏ کند . می‏ فرماید :
»

  همانا بدترین مردم هستید . شما تیرهائی هستید در دست شیطان که از وجود پلید شما برای زدن نشانه

خود استفاده می‏ کند و به وسیله شما مردم را در حیرت و تردید و گمراهی می‏ افکند.»

(نهج البلاغه، خطبه125)

(جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص142-141)

اعدام بی رحمانه هواداران نظام سوریه در حلب به دست تروریست ها - خبرگزاری فارس

جل الخالق که تاریخ دوباره تکرار شده و این جماعت خشک مغز احمق باز به راه افتاده اند و چه خوب ابزاری هستند در دست شیاطین زمان. جماعتی که نام مسلمان را یدک می کشند و تیشه بر ریشه ی اسلام و مسلمانی می زنند. تکفیری های سوریه و داعش مصداق همان هایی هستند که حضرت علی علیه السلام درباره شان سخن گفته اند.

سوار برمرکب عشق

از جمله حقایق تاریخی اسلام که موجب اعجاب هر بیننده و محقق انسان‏ شناس و جامعه شناس است ، انقلابی است که اسلام در عرب جاهلی به وجود آورد . روی حساب عادی و با ابزار آموزش ها و پرورش های معمولی اصلاح چنین‏ جامعه‏ ای احتیاج به گذشت زمانی بسیار دارد تا نسل کهنه و مأنوس با رذائل‏ منقرض گردد و از نو نسلی جدید پی ریزی شود اما از اثر جذبه‏ ها و کشش ها نیز نباید غافل بود که گفتیم همچون زبانه‏ های آتش ریشه سوز مفاسد است . غالب یاران رسول خدا به آن حضرت سخت عشق می‏ ورزیدند و با مرکب عشق‏ بود که این همه راه را در زمانی کوتاه پیمودند و در اندک مدتی جامعه‏ خویش را دگرگون ساختند .

عاشقان در سیل تند افتاده اند        بر قضای عشق دل بنهاده اند

      هم چو سنگ آسیا اندر مدار          روز و شب گردان و نالان بی قرار

(جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص82)

تأثیر نیروی محبت در اصلاح مفاسد

قابل توجه معلمین عزیز که نقش الگویی آن ها تا چه اندازه مؤثر و سرنوشت ساز است.

تأثیر نیروی محبت و ارادت در زایل کردن رذائل‏ اخلاقی از دل از قبیل تأثیر مواد شیمیائی بر روی فلزات است ... اما تأثیر نیروی عقل در اصلاح مفاسد اخلاقی‏ مانند کار کسی است که بخواهد ذرات آهن را از خاک با دست جدا کند ، چقدر رنج و زحمت دارد ؟ اگر یک آهن ربای قوی در دست داشته باشد ممکن‏ است با یک گردش همه آنها را جدا کند . نیروی ارادت و محبت مانند آهن‏ ربا صفات رذیله را جمع می‏کند و دور می‏ ریزد .
حالت مجذوبیت اگر بجا بیفتد از بهترین حالات است و اینست که تصفیه گر و نبوغ بخش است . آری آنانکه این راه را رفته ‏اند ، اصلاح اخلاق را از نیروی محبت می‏ خواهند و به قدرت عشق و ارادت تکیه می‏ کنند .

تجربه نشان داده است که آن‏ اندازه که مصاحبت نیکان و ارادت و محبت آنان در روح مؤثر افتاده است‏ خواندن صدها جلد کتاب اخلاقی مؤثر نبوده است .

گاهی بزرگانی را می‏ بینیم که ارادتمندان آنان حتی در راه رفتن و لباس‏ پوشیدن و برخوردها و ژست سخن از آنان تقلید می‏ کنند . این تقلید اختیاری‏ نیست ، خودبه خود و طبیعی است . نیروی محبت و ارادت است که در تمام‏ ارکان هستی محب اثر می‏ گذارد و در همه حال او را هم رنگ محبوب می‏ سازد .
اینست که هر انسانی باید برای اصلاح خویش دنبال اهل حقیقتی بگردد و به او عشق بورزد تا ]به[ راستی‏ بتواند خویش را اصلاح کند .

(جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص70-69)

جاذبه و دافعه ی علی علیه السلام

معروف است که یکی از شاگردان بوعلی سینا به استاد می‏ گفت اگر تو با این فهم و هوش خارق العاده مدعی نبوت شوی مردم به تو می‏ گروند و بوعلی‏ سکوت کرد . تا در سفری در فصل زمستان که باهم بودند سحرگاه بوعلی از خواب بیدار شد و شاگرد را بیدار کرد و گفت تشنه‏ ام قدری آب بیاور . شاگرد تعلل کرد و شروع کرد به عذر تراشیدن . هر چه بوعلی اصرار کرد شاگرد
حاضر نشد در آن زمستان سرد بستر گرم را ترک کند . در همین وقت فریاد مؤذن از بالای مأذنه بلند شد که الله اکبر ، اشهد ان لا اله الا الله ، اشهد ان محمدا رسول الله . بوعلی فرصت را مناسب دید که جواب شاگرد را بدهد . گفت تو که مدعی بودی اگر من ادعای پیغمبری کنم مردم ایمان خواهند آورد اکنون ببین فرمان حضوری من به تو که سال ها شاگرد من بوده‏ ای و از درس من‏
بهره برده‏ ای آنقدر نفوذ ندارد که لحظه‏ ای بستر گرم را ترک کنی و آبی به‏ من بدهی . اما این مرد مؤذن پس از چهارصد سال فرمان پیغمبر را اطاعت‏ کرده از بستر گرم خارج شده و رفته بر روی این بلندی و به وحدانیت خدا و رسالت او گواهی می‏ دهد . ببین تفاوت ره از کجا است تا به کجا .
آری فیلسوفان شاگرد می سازند نه پیرو ، رهبران اجتماعی پیروان متعصب‏ می ‏سازند نه انسان های مهذب ، اقطاب و مشایخ عرفان ارباب تسلیم می‏ سازند نه مؤمن مجاهد فعال .
در علی هم خاصیت فیلسوف است و هم خاصیت رهبر انقلابی و هم خاصیت‏ پیر طریقت و هم خاصیتی از نوع خاصیت یامبران . مکتب او هم مکتب عقل‏ و اندیشه است و هم مکتب ثوره و انقلاب و هم مکتب تسلیم و انضباط و هم‏ مکتب حسن و زیبائی و جذبه و حرکت .

(جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص 12-11)

جاذبه و دافعه در جهان انسان

قسمت عمده ‏ای از دوستی ها و رفاقت ها ، و یا دشمنی ها و کینه توزی ها ، همه‏ مظاهری از جذب و دفع انسانی است . این جذب و دفع ها براساس سنخیت و مشابهت و یا ضدیت و منافرت پی ‏ریزی شده است و در حقیقت علت‏ اساسی جذب و دفع را باید در سنخیت و تضاد جستجو کرد . گاهی دو نفر انسان یکدیگر را جذب می‏ کنند و دلشان می‏ خواهد با یکدیگر دوست و رفیق باشند . این رمزی دارد و رمزش جز سنخیت نیست . این دو نفر تا در بینشان مشابهتی نباشد همدیگر را جذب نمی‏ کنند و متمایل به‏ دوستی با یکدیگر نخواهند شد و به طور کلی نزدیکی هر دو موجود دلیل بر یک‏ نحو مشابهت و سنخیتی است در بین آنها .

در مثنوی ، دفتر دوم داستان شیرینی را آورده است :
حکیمی زاغی را دید که با لک لکی طرح دوستی ریخته با هم می‏ نشینند و باهم پرواز می‏ کنند ! دو مرغ از دو نوع . زاغ نه قیافه‏ اش و نه رنگش ، با لک لک شباهتی ندارد . تعجب کرد که زاغ با لک لک چرا ؟ ! نزدیک آنها رفت و دقت کرد دید هر دوتا لنگند .

آن حکیمی گفت دیدم هم تکی

در بیابان زاغ را با لک لکی

در عجب ماندم ، بجستم حالشان

تا چه قدر مشترک یابم نشان

چون شدم نزدیک و من حیران و دنگ

خود بدیدم هر دوان بودند لنگ

 

این یک پائی بودن ، دو نوع حیوان بیگانه را باهم انس داد . انسان ها نیز هیچگاه بدون جهت با یکدیگر رفیق و دوست نمی‏ شوند کما اینکه هیچوقت‏ بدون جهت با یکدیگر دشمن نمی‏ شوند .

( جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص 20-18)

[عشق]سازنده یا خراب کننده؟

علاقه به شخص یا شی‏ء وقتی که به اوج شدت برسد ، به طوری که وجود انسان‏ را مسخر کند و حاکم مطلق وجود او گرد عشق نامیده می‏ شود . عشق ، اوج علاقه‏ و احساسات است .
ولی نباید پنداشت که آنچه به این نام خوانده م ی‏شود، یک نوع است . دو نوع کاملا مختلف است . آنچه از آثار نیک گفته شد مربوط به یک نوع آن‏ است و اما نوع دیگر آن کاملا آثار مخرب و مخالف دارد ....

انسان نوعی دیگر احساسات دارد که از لحاظ حقیقت و ماهیت با شهوت‏ مغایر است . بهتر است نام آنرا عاطفه و یا به تعبیر قرآن " مودت " و " رحمت " بگذاریم .

(جاذبه و دافعه علی علیه السلام، ص51)

عدالت برتر است یا بخشندگی؟

فرد باهوش و نکته سنجی از امیرالمومنین علی ( ع ) سوال می‏ کند : العدل افضل ام الجود ؟
آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی ؟
مورد سوال دو خصیصه انسانی است ، بشر همواره از ستم ، گریزان بوده‏ است و همواره احسان و نیکی دیگری را که بدون چش مداشت پاداش انجام‏ می‏ داده مورد تحسین و ستایش قرار داده است . پاسخ پرسش بالا خیلی آسان به نظر می ‏رسد : جود و بخشندگی از عدالت‏ بالاتر است زیرا عدالت رعایت حقوق دیگران و تجاوز نکردن به حدود و حقوق آنهاست ، اما جود اینست که‏ آدمی با دست خود حقوق مسلم خود را نثار غیر می ‏کند ، آن که عدالت می‏ کند به حقوق دیگران تجاوز نمی ‏کند و یا حافظ حقوق دیگران است از تجاوز و متجاوزان ، و اما آنکه جود می‏ کند فداکاری می‏ نماید ، و حق مسلم خود را به‏ دیگری تفویض می‏ کند پس جود بالاتر است .
واقعا هم اگر تنها با معیارهای اخلاقی و فردی بسنجیم مطلب از این قرار است ، یعنی جود بیش از عدالت معرف و نشانه کمال نفس و رقاء روح‏ انسان است ، اما . . .
ولی علی ( ع ) برعکس نظر بالا جواب می‏ دهد .

علی ( ع ) به دو دلیل‏ می‏ گوید عدل از جود بالاتر است ،

یکی اینکه :
  العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها  . یعنی " عدل جریان ها را در مجرای طبیعی خود قرار می‏ دهد . اما جود جریان ها را از مجرای طبیعی خود خارج می‏ سازد " .

زیرا مفهوم عدالت این‏ است که استحقاق های طبیعی و واقعی در نظر گرفته شود و به هر کس مطابق‏ آنچه به حسب کار و استعداد ، لیاقت دارد داده شود ، اجتماع حکم ماشینی‏ را پیدا می‏ کند که هر جزء آن در جای خودش قرار گرفته است . و اما جود درست است که از نظر شخص جود کننده که مایملک مشروع خویش را به دیگری‏ می‏ بخشد فوق‏ال عاده با ارزش است ، اما باید توجه داشت که یک جریان غیر طبیعی است ، مانند بدنی است که عضوی از آن‏ بدن بیمار است و سایر اعضاء موقتا برای اینکه آن عضو را نجات دهند فعالیت خویش را متوجه اصلاح وضع او می‏ کنند . از نظر اجتماعی چه بهتر که‏ اجتماع چنین اعضاء بیماری را نداشته باشد تا توجه اعضاء اجتماع به جای‏ اینکه به طرف اصلاح و کمک به یک عضو خاص معطوف شود ، به سوی تکامل‏ عمومی اجتماع معطوف گردد .
دیگر اینکه :
  العدل سائس عام و الجود عارض خاص " . عدالت قانونی است عام و مدیر و مدبری است کلی و شامل ، که همه‏ اجتماع را در بر می‏ گیرد و بزرگ راهی است که همه باید از آن بروند ، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که نمی ‏شود رویش حساب‏ کرد ، اساسا جود اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست .

علی ( ع ) آنگاه نتیجه گرفت .

 فالعدل اشرفهما و افضلهما  (نهج البلاغه، حکمت437) یعنی پس از میان عدالت وجود ، آنکه اشرف و افضل است عدالت است .
این گونه تفکر درباره انسان و مسائل انسانی نوعی خاص از اندیشه است‏ بر اساس ارزیابی خاصی ، ریشه این ارزیابی اهمیت و اصالت اجتماع است.

 ریشه این ارزیابی اینست که اصول و مبادی اجتماعی بر اصول و مبادی اخلاقی تقدم‏ دارد ، آن یکی اصل است و این یکی فرع ، آن یکی تنه است و این یکی شاخه‏ ، آن یکی رکن است و این یکی زینت و زیور .

(سیری در نهج البلاغه،ص119-117)

تأثیر اسلام در تغییر افکار

با مقایسه با اندیشه ‏های ما قبل اسلام در قلمرو کشورهای اسلامی می‏ توان‏ فهمید که اسلام چه جهش عظیمی در اندیشه‏ ها در جهت عمق و وسعت و لطف و رقت به وجود آورده است ، اسلام از مردمی که بت یا انسان و یا آتش را می ‏پرستیدند و بر اثر کوتاهی اندیشه مجسمه‏ های ساخته دست خود را معبود خود قرار می‏ دادند و یا خدای لایزال را در حد پدر یک انسان تنزل می‏ دادند و احیانا پدر و پسر را یکی می‏ دانستند و یا رسما اهورامزدا را مجسم‏ می‏ دانستند و مجسمه اش را همه جا نصب می‏ کردند ، مردمی ساخت که مجردترین‏ معانی و رقیق ترین اندیشه‏ ها و لطیف‏ ترین افکار و عالی ترین تصورات را در مغز خود جای دادند.

(سیری در نهج البلاغه، ص92)

اسلام چگونه طرز تفکرها را تغییر داد؟

تعلیمات مقدس اسلام اولین تاثیری که گذاشت روی اندیشه‏ ها و تفکرات‏ گروندگان بود . نه تنها تعلیمات جدیدی در زمینه جهان و انسان و اجتماع‏ آورد بلکه طرز تفکر و نحوه اندیشیدن ها را عوض کرد ، اهمیت این قسمت‏ کمتر از اهمیت قسمت اول نیست .
هر معلمی معلومات تازه‏ ای به شاگردان خود می‏ دهد و هر مکتبی اطلاعات‏ جدیدی در اختیار پیروان خود می‏ گذارد ، اما تنها برخی از معلمان و برخی از مکتب ها است که منطق جدیدی به شاگردان و پیروان خود می‏ دهند و طرز تفکر آنان را تغییر داده نحوه اندیشیدنشان را دگرگون می ‏سازند . این مطلب نیازمند توضیح است . چگونه است که منطق ها عوض می‏ شود ؟ طرز تفکر و نحوه اندیشیدن ها دگرگون می‏ گردد ؟

اسلام که طرز تفکرها را عوض کرد به این معنی است که ارزش ها را بالا و پائین آورد ، ارزش هائی که در حد صفر بود ، مانند تقوا در درجه اعلی قرار داد و بهای فوق ‏العاده سنگین برای آنها تعیین کرد و ارزش های خیلی بالا را از قبیل خون و نژاد و غیر آن را پائین آورده تا سر حد صفر رساند . عدالت یکی از مسائلی است که به وسیله اسلام حیات و زندگی را از سر گرفت و ارزش فوق‏ العاده یافت . اسلام به عدالت ، تنها توصیه نکرد و یا تنها به اجراء آن قناعت نکرد بلکه عمده اینست که ارزش آنرا بالا برد.

(سیری در نهج البلاغه، ص116و115)

نهج البلاغه و اندیشه‏ های فلسفی غرب

نهج البلاغه در تاریخ فلسفه شرق سهم عظیم دارد صدر المتالهین که‏ اندیشه‏ های حکمت الهی را دگرگون ساخت ، تحت تاثیر عمیق کلمات علی علیه‏ السلام بود ، روش او در مسائل توحید براساس استدلال از ذات به ذات ، و از ذات بر صفات و افعال است و همه اینها مبتنی است بر صرف الوجود بودن واجب ، و آن بر پایه یک سلسله اصول کلی دیگر که در فلسفه عامه او مطرح است ، بنا شده است .

حکمت الهی شرق از برکت معارف اسلام بارور شد و استحکام یافت و بر یک سلسله اصول و مبادی خلل ناپذیر بنا شد ، ولی حکمت الهی غرب از این‏ مزایا محروم ماند . گرایش به فلسفه مادی در غرب علل و موجبات فراوانی‏ دارد ... به عقیده ما علت عمده آن ناتوانی و نارسایی مفاهیم حکمت الهی غرب بود. اگر کسی بخواهد مقایسه ‏ای در زمینه‏ بحث هائی که … اشاره شد]الهیات و ماوراءالطبیعه[ به عمل آورد لازم است در اطراف برهان وجودی که از " آنسلم مقدس " تا دکارت و اسپینوزا و لایب نیتس و کانت و غیره به بحث و رد و قبول آن‏ پرداخته‏ اند ، مطالعه کند و آنگاه آنرا با برهان صدیقین صدرالمتالهین که‏ از اندیشه‏ های اسلامی و مخصوصا کلمات علی ( ع ) الهام یافته است مقایسه‏ نماید تا ببیند : " تفاوت ره از کجا است تا به کجا ؟ " .

(سیری در نهج البلاغه،ص 86-85)